گذار بزرگ

کتاب گذار بزرگ، آخرین اثر لستر براون، متفکر بزرگ محیط زیست جهان، منتشر شد.

مترجم : حمید طراوتی

ناشر: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

مشهد دی ماه 1395

 مقدمه مترجم کتاب

بیش از صد و سی سال پیش یعنی در سال 1985 میلادی امیل زولا نویسنده شهیر فرانسوی در رمان به یاد ماندنی و شاهکار خود ” ژرمینال”، زندگی خانواده ای معدنچی را به تصویر کشید که در معدن زغال سنگی در شهرک معدنی مونتسو در شمال فرانسه کار می کردند. پدر بزرگ خانواده “ماهو” همواره در انتهای صحبت اخلاطی سیاه بالا می آورد. پسرانش همواره سرفه می کردند و سر و صورت همسر محنت کش او همواره از گرد زغال پوشیده بود. تصویر دردناک و تابلو واقع گرایانه ای که او با قلم توانای خود ترسیم کرد، صحنه ورود بشر به عصر انرژی جدید فسیلی را جاودان کرد.

افراد این خانواده معدنچی و هزاران نفر مانند آنها کشاورزانی بودند که از زمین رانده شده و با امید فراوان به این منطقه آمده بودند تا دنیایی جدید و زندگانی توام با سعادتی را آغاز کنند، اما دریغ که از چاله به چاه افتاده بودند. این کارگران توده عظیمی از گیاهانی را که میلیون ها سال قبل در زیر زمین به دام افتاده و فسیل شده بود از اعماق زمین بیرون کشیدند تا انرژی شیمیایی ذخیره شده در آنها بتواند به صورت انرژی حرارتی آزاد شود و گرما ایجاد کند و آب را به نیروی بخار تبدیل کند و این نیرو بتواند چرخ اقتصاد و تولید را به حرکت درآورد. بعد ها و با پیدایش موتور های درون سوز، نفت و گازوییل و سپس گاز طبیعی نیز به این جرگه پیوستند و به مدد این انرژی عظیم و کار میلیون ها نفر از هم سلکان خانواده ماهو تغییرات عظیمی در زندگی مردم و اقتصاد جهانی صورت گرفت. بشر با کاربرد این نیروی عظیم تمام بخش های کره زمین از قله کوه  ها گرفته تا ژرفنای اقیانوس ها و از اعماق جنگل ها گرفته تا سواحل دریاها را مسخر خود کرد و شاهکار های مهندسی و ارتش های عظیم و صنایع پیچیده و کشاورزی گسترده ای ایجاد شد.

اما این منبع انرژی نقطه ضعف بزرگی داشت. گاز کربنیک ناشی از احتراق آن کره زمین را مانند پتویی در بر گرفت و آن را به شدت گرم کرد. دوده سیاه و ذرات آلاینده همراه با آن نیز زندگی در شهر ها را به مصیبت تبدیل کرد. 67 سال پس از انتشار کتاب امیل زولا فاجعه دود-مه لندن به وقوع پیوست. در لندن از 5 تا 8 دسامبر سال 1952 چشم چشم را نمی دید. وارونگی هوا و آلودگی شدید ظرف چهار روز جان 4000 نفر را گرفت و به دستگاه تنفسی 100 هزار نفر صدمه زد و آنها را بیمار و ناتوان کرد. پژوهش های جدید میزان تلفات را 12000 نفر اعلام کرده است.

این فاجعه پس از آن، به موازات رشد و توسعه شهر های بزرگ و مصرف هر چه بیش تر سوخت های فسیلی، در تقریبا همه مراکز صنعتی و تجاری بزرگ جهان به درجات مختلف تکرار شد و به مرور ایام آلودگی هوای شهری و تنفس هوای ناسالم به هنجار شهر های بزرگ تبدیل شد. دیری نکشید که صدای اعتراض از هر گوشه برخاست. وجدان و آگاهی جامعه بشری باری دیگر از یک آستانه ادراک جدید گذر کرد و اندیشه نفی سوخت های فسیلی شکل گرفت. اعتراض و مطالبه گری از یک سو و پژوهش و تجربه از سویی دیگر پیشرفت کرد و نتیجه آن بود که این منبع ناسالم انرژی هنوز 150 سال بیش تر از عمرش نگذشته، عقب نشینی کرد. دراقع تاریخ سرعت گرفته است. ده هزار سال طول کشید تا بشر از مرحله استفاده از نیروی حیوانات برای کار و حمل و نقل به مرحله استفاده از زغال سنگ برسد اما حرکت به سوی کنار گذاشتن سوخت های فسیلی تنها اندکی بیش از یک قرن پس از رواج آن آغاز شد.

اما وقایع دیگری نیز در این عقب نشینی نقش داشت.

در سال 1973 میلادی جنگ دیگری بین اعراب و اسراِییل در گرفت که به جنگ رمضان مشهور شد. در این جنگ پیروزی با اعراب بود. آمریکا به اسراییل کمک نظامی کرد و در مقابل کشور های عربی – شامل هفت کشور عربی عضو اپک به اضافه مصر و سوریه- شیر های نفت را بستند و صادرات نفت را تحریم کردند. این تحریم بیش از چهار ماه طول کشید و در پایان آن قیمت نفت از بشکه ای سه دلار به بشکه ای 12 دلار افزایش یافت.  ناگهان در کشور های اروپایی، ژاپن، کانادا و ایالات متحد – که در آن سال ها با کمبود نفت مواجه بود- همه چیز می باید چهار برابر می شد. این واقعه به شوک نفتی 73 معروف شد و بسیاری از تحلیلگران غربی معتقدند که تحریم نفتی سال 1973 بعد از بحران بزرگ سال های دهه سی میلادی مهم ترین واقعه ای بوده که اثرات درازمدتی بر اقتصاد آمریکا داشته است. این واقعه نیز تاثیر منفی قاطعی بر موقعیت منابع فسیلی انرژی داشت و موجب شد آمریکا و دیگر کشور های غربی به سرمایه گذاری سنگین در تحقیق و توسعه سایر منابع انرژی و تشویق منابع تجدید شدنی انرژی دست یازند.

اندکی بیش از چهل سال از شوک نفتی 1973 می کذرد و چنان چه در کتاب حاضر خواهید دید اکنون زغال سنگ، نفت، گازوئیل و گاز طبیعی همگی به منابعی رو به افول تبدیل شده اند و نرخ رشد آنها در دو دهه اخیر بسیار کند شده است. بر عکس انرژی های پاک یعنی انرژی باد، خورشیدی و زمین-گرمایی، پیوسته به سرعت گسترش می یابند. در پایان سال  2014 ظرفیت تولید انرژی بادی جهان 318 هزار مگا وات بود که برای تامین برق 240 میلیون خانه در کشور های جهان سوم و یا  80 میلیون خانه در آمریکا کفایت می کرد. نرخ رشد انرژی بادی در دو دهه اخیر سالانه 20 درصد بوده و در شرایطی که رشد اقتصاد جهانی سالانه حدودا  زیر سه در صد است، چنین رشدی حیرت انگیز است. ظرفیت تولید انرژی خورشیدی نیز از سال 2008 تا سال 2013 میلادی 9 برابر افزایش پیدا کرده و از 16 هزار مگا وات به 139 هزار مگا وات رسیده است. این مقدار انرژی برای تامین برق تمام خانه های آلمان یعنی کشوری که 83 میلیون نفر جمعیت دارد کفایت می کند.

انرژی های پاک مزایای بسیاری دارند. این انرژی ها فراوانند، کربن منتشر نمی کنند و تمام نشدنی اند. هر چه امروز مصرف کنید برای فردا کم نمی آورید. این انرژی ها به آب نیاز ندارند، سوختی مصرف نمی کنند و به زمین اندکی نیاز دارند. این منابع انرژی به سرعت به بهره برداری می رسند و یک نیروگاه بادی را می توان ظرف کم تر از یک سال به تولید رساند. اما ویژگی اصلی انرژی های پاک آن است که هزینه آنها پیوسته با سرعتی زیاد کاهش می یابد و در عین حال محلی هستند. این انرژی ها بسیار سهل الوصول اند .هر کشوری از منابع بادی و خورشیدی و زمین-گرمایی و انرژی آبی بهره ها دارد و می تواند انرژی مورد نیاز خود را تولید کند. دیگر لازم نیست همه جهان برای تامین انرژی خود به منظقه جغرافیایی خاصی وابسته باشد و این منطقه به همین سبب همواره با جنگ و مصایب ناشی از آن روبرو شود. این ویژگی انرژی های پاک تاثیر بسیار زیادی بر چهره زندگی مردم، اقتصاد انرژی، حمل و نقل و سیاست جهانی خواهد داشت. ما وارد عصر جدیدی شده ایم ” عصر انرژی های پاک” ، عصری که هر کس می تواند انرژی مورد نیاز خود را بر پشت بام خویش تولید کند. این دوران ویژگی های خاص خود را خواهد داشت.

در کتاب حاضر وضعیت زغال سنگ، نفت، انرژی اتمی و گاز طبیعی به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و علل مصرف و دلایل کنار گذاشته شدن آنها بررسی شده است. در بخش دیگری از کتاب وضعیت کنونی انرژی خورشیدی و بادی و زمین-گرمایی و نیروی آب با تفصیل و با مستندات کامل بررسی شده است. امیدواریم که گذار انرژی هرچه سریع تر صورت پذیرد تا بشر از چنگ سیاهی و آلودگی ای که از 150 سال پیش تا کنون نه تنها خانواده معدنچیانی مانند خانواده “ماهو” در فرانسه قرن نوزدهم  بلکه تمام مردم جهان را گرفتار بیماری و تعب کرده است برهد و امیدواریم که کشور ما با استفاده از منابع مالی فراوان حاصل از فروش نفت بتواند هرچه سریع تر در این زمینه ها سرمایه گذاری کند و به توسعه اقتصادی پاک و سالمی دست یابد.