چرا ارزیابی اثرات زیست محیطی پروژه های اقتصادی ضرورت دارد؟

هر بارگذاری ( پروژه) منافع و عوارضی دارد. یکی از عوارض آن، اثرات زیست محیطی بارگذاری است که ممکن است گاه چنان بزرگ و منفی باشند که ضررشان از منافع حاصل از اجرای پروژه بیش تر باشد. لذا باید قبل از طراحی و اجرای هر پروژه آن را از نظر زیست محیطی ارزیابی کرد و در حین اجرا و بهره برداری نیز همواره آن را زیر نظر داشت. اگر ارزیابی پروژه ها الزامی باشد و بطور جدی انجام شود ، بسیاری از این  عوارض منفی اصلا پیش نمی آیند و اثرات سوء بسیاری از بارگذاری ها نیز بشدت کاهش خواهد یافت.

اگر ارزیابی زیست محیطی انجام شده بود قطار شهری اصفهان در مسیری احداث نمی شد که خیابان تاریخی چهار باغ را تهدید به تخریب کند. اگر ارزیابی زیست محیطی انجام  شده بود سد سیوند در محل فعلی خود احداث نمی شد که مقبره کورش را با خطراتی روبرو کند. اگر ارزیابی زیست محیطی در دستور بود این همه سد بر رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه بسته نمی شد. تعداد سد های احداث شده بر آب این رودخانه ها بیش از صد عدد است. ارزیابی زیست محیطی پروژه های سد سازی کاری است واجب اما در  این منطقه انجام نشده و نتیجه کار را اکنون همه می دانند.

در ایران سالانه کم و بیش یک میلیون خودرو تولید می شود. تعدادی نیز از خارج وارد می شود. آیا ایران به تولید این همه خودرو نیاز دارد؟ آیا سرزمین ایران توان جای دادن این همه خودرو را دارد؟ آیا شهر های بزرگ ایران بشدت آلوده نیستند؟ تولید یک میلیون خودرو چه عوارضی برای محیط زیست و سلامت مردم دارد؟ برای کشور ایران چند خودرو شخصی قابل قبول است تا سلامت مردم تهدید نشود؟ از چه تعداد بالاتر دیگر سلامت مردم بطور قطع به خطر خواهد افتاد؟ هیچ کس نمی داند زیرا در این زمینه هیچ تحقیقی نشده و ارزیابی زیست محیطی در پروژه های تولید خودرو صورت نگرفته است. این که خود رو را به مردم بفروشیم و آنها تمام پس انداز خود را صرف آن کنند و بعد از آنها بخواهیم که زیاد رانندگی نکنند تا هوا آلوده نشود و بنزین کم تر مصرف شود، قطعا نقض غرض و حاکی از بی برنامگی است.

امروزه ارزیابی اثرات زیست محیطی با ارزیابی اثرات اجتماعی و بهداشتی پروژه ها تلفیق شده و یکجا به کار می رود. یعنی در روند ارزیابی، هر پروژه ای نه تنها از نظر اثرات زیست محیطی بلکه هم زمان به لحاظ اثرات اجتماعی و اثرات خود بر سلامت مردم نیز مورد بر رسی قرار می گیرد. فاجعه سال 1984 بوپال در هندوستان نشان داد که نباید کارخانه های احداث مواد شیمیایی خطرناک را در مراکز پر جمعیت شهری احداث کرد. یک شب که همه مردم شهر خواب بودند، گاز متیل ایزو سیانات از کارخانه نشت کرد و درجا 4000 نفر را کشت و 20000 نفر را معلول و فلج کرد. در نیمه شب 26 آوریل سال 1986 میلادی راکتور شماره 4 نیروگاه اتمی چرنوبیل واقع در روستای کوچک و باستانی چرنوبیل در کشور اکراین منفجر شد. در اثر این انفجار هسته راکتور ذوب شد و در نتیجه پرتویی معادل 100 میلیون کوری، که حداقل 100 برابر پرتو اتمی بمب هیروشیما بود، در جو کره زمین منتشر گردید. انفجار سرطان تیروئید در اطفال منطقه تنها یکی از عوارض این انتشار بود که هنوز هم اثرات آن ادامه دارد. این انفجار هم ضرورت ارزیابی زیست محیطی و ارزیابی سلامت را آشکار تر کرد. شرکت شل در نیجریه بدون اطلاع مردم بومی دست به احداث تاسیسات نفتی زد. نتیجه آن بود که مردم محلی به تاسیسات حمله ور شدندو آن را تخریب کردند و این نتیجه حاصل شد که هیچ پروژه ای نباید بدون اطلاع و مشورت با ذینفعان محلی انجام شود.

امروزه در جهان هیچ پروژه بزرگی بدون ارزیابی زیست محیطی – اجتماعی و ارزیابی سلامت انجام نمی شود. در طی مراحل مختلف ارزیابی اثرات زیست محیطی- اجتماعی- بهداشتی پروژه هاHEALTH IMPACT ASSESSMENT)  ENVIRONMENTAL SOCIAL ) که اختصارا به آن ایشیا می گویند، متخصصان رشته های مختلف پروژه پیشنهادی را از چنبه های مختلف بر رسی می کنند. سوابق آن را می کاوند. شرایط محیطی محلی را که پروژه قرار است در آنجا انجام شود بررسی می کنند، با مردم محلی صحبت می کنند و نظرشان را می پرسند. ذینفعان پروژه را بررسی می کنند. اثرات سوء احتمالی اجرای پروژه بر محیط زیست و سلامت مردم و آب و هوا و غیره و اثرات محلی و ملی و جهانی اجرای پروژه  را بر رسی می کنند و در نهایت در باره آن نظر می دهند. گاه ارزیابی موجب رد شدن پروژه و عدم صدور مجوز برای آن می شود. گاه محل آن عوض می شود و گاه پیشنهاداتی برای کاهش اثرات آن از طرف گروه کارشناسان ایشیا ارائه می شود. در هر صورت ارزیابی زیست محیطی و اجتماعی و بهداشتی پروژه ها یکی از بهترین ابزار ها برای پیشگیری از فجایع و اثرات نامطلوب زیست محیطی است و یکی از مهم ترین ابزار هایی است که طرفداران حفظ محیط زیست می توانند از آن برای پیشگیری از تخریب محیط زیست و سلامت مردم استفاده کنند.

فاجعه بوپال

نوشته حمید طراوتی