موزه هاى تاريخ طبيعى ايران كوه هاى يخى فقط روى آب
مژگان جمشيدى
وقتى مى گوييم موزه تاريخ طبيعى ناخودآگاه نام موزه هاى معروفى چون موزه تاريخ طبيعى پاريس، بريتانيا، وين، شيكاگو و… به ذهن مى آيد كه هر يك مجموعه بزرگ و متنوعى از تاريخ حيات را از دوره هاى مختلف زمين شناختى تاكنون دربرمى گيرند. در كشور ما نيز موزه هاى تاريخ طبيعى كه عمدتاً با عناوين مختلفى چون موزه حيات وحش و يا جانورشناسى خطاب مى شوند كم نيستند و جالب اينكه اين قبيل موزه ها روز به روز از نظر كميت در حال افزايش هستند بدون آنكه تغييرى در وضعيت كيفى آنها حاصل شود. امروزه تقريباً در هر شهر كوچكى يك موزه تاريخ طبيعى وجود دارد كه البته در اكثر موارد به نمايشگاه هاى حيات وحش بيشتر شباهت دارند تا موزه هاى تاريخ طبيعى. اين موزه ها غالباً هم نمى توانند اطلاعات درست و جامعى را از مفهوم تنوع زيستى به مخاطب دهند. اغلب آنها فاقد وب سايت براى اطلاع رسانى هستند و آنهايى كه هم وب سايت دارند متاسفانه به دليل ارائه اطلاعات نادرست حتى در جزيى ترين مفاهيم زيست شناختى چندان بود و نبودشان فرقى نمى كند.
براى مثال در سايت اطلاع رسانى موزه تاريخ طبيعى ايران در مبحث وظيفه موزه به نمايش «انواع ماهيان، جانوران، پلنگ ها و سنگواره ها» اشاره شده است!
از طرف ديگر پر كردن ويترين اين قبيل نمايشگاه ها شكار و تاكسيدرمى نمونه هاى بيشترى از جانوران را مى طلبد كه اين امر خود به صورت يك تهديد بزرگ درمى آيد.آنقدر كه ديگر حتى معاون محيط طبيعى سازمان حفاظت محيط زيست نيز از اين امر به عنوان يك تهديد جدى ياد مى كند! اينكه چرا به جاى حفظ زيستگاه ها و حيات وحش و سپس دعوت مردم براى تماشاى حيات وحش غالباً از گزينه ديگرى چون كشتن جانوران و قرار دادن نمونه هاى كج و كوله تاكسيدرمى شده در نمايشگاه هاى حيات وحش براى بازديد عموم استفاده مى شود خود پرسش ديگرى است كه پاسخ آن قبل از هر چيز به طرز تلقى سازمان محيط زيست از مفهوم حفاظت و تبليغ محورى آن بستگى دارد.
به هر ترتيب و به رغم وجود ده ها موزه تاريخ طبيعى در سراسر كشور در مراكز دانشگاهى و غيردانشگاهى هنوز جاى خالى يك موزه ملى تاريخ طبيعى به معناى واقعى كلمه احساس مى شود. موزه اى كه بخش نمايشگاهى تنها جزء كوچكى از آن باشد و با تكيه بر بخش هاى تحقيقاتى و تجهيزات آزمايشگاهى و مطالعاتى بتواند پاسخگوى نياز محققان و پژوهشگران باشد. البته ۴ سال قبل رئيس وقت سازمان حفاظت محيط زيست از احداث چنين موزه اى در پارك طبيعت پرديسان تهران خبر داد كه به گفته وى قرار بود در ۲۲ بهمن سال ۸۰ افتتاح شود اما بعد از گذشت ۴ سال هنوز هم اين موزه به مرحله بهره بردارى نرسيده است.
به اعتقاد دكتر اسماعيل اعتماد، معمارى و موقعيت مكانى موزه هاى تاريخ طبيعى نيز بسيار حائز اهميت است و مى بايست از اين نظر بسيار جذاب و حتى الامكان در يك نقطه بلند در معرض ديد عموم باشد. اما موزه ملى تاريخ طبيعى ايران در بستر يكى از دره هاى پارك پرديسان واقع شده كه از هيچ نقطه اى در بيرون از پارك قابل رويت نيست. با اين حال سال گذشته موزه ديگرى تحت عنوان «موزه تنوع زيستى» در پارك طبيعت پرديسان تهران افتتاح شد كه سازمان محيط زيست از آن به عنوان تنها موزه تنوع زيستى آسيا و سومين موزه تنوع زيستى جهان ياد مى كند. نمونه هاى جانورى كه در اين نمايشگاه قرار داده شده عمدتاً دربرگيرنده نمونه هاى ركورد جهان است كه بسيارى از آنها پيش از اين در مجموعه تاريخى كاخ سعدآباد قرار داشت و بعداً تحويل موزه تاريخ طبيعى ايران شد.
دكتر اصغر محمدى فاضل رئيس آموزشكده محيط زيست و مديركل پيشين موزه تاريخ طبيعى ايران درباره تفاوت موزع تنوع زيستى با موزه تاريخ طبيعى مى گويد: تفاوت اين دو در نگاه مديريتى مجموعه كلكسيون ها است. در موزه هاى تاريخ طبيعى، جانوران و گياهان مختلف در اكوسيستم ها و بيوم هاى مختلف به نمايش گذاشته مى شوند اما در موزه تنوع زيستى علاوه بر گونه ها و اكوسيستم به مسئله انتقال ژن، بحث دانش سنتى در حفظ تنوع زيستى، دسترسى و اشتراك منابع تنوع زيستى، آلودگى ها و ساير مواردى كه باعث نابودى تنوع زيستى مى شود هم توجه شده است.وى مى افزايد: البته در موزه تنوع زيستى ايران به تمامى اين موارد توجه نشده اما در حد امكان بسيارى از موضوعات نام برده در چارچوب ساختارى موزه تنوع زيستى لحاظ شده است. مثلاً براى مفهوم انتقال ژن، بخش هاى مختلفى به صورت ويدئويى تهيه شده كه از طريق سيستم هاى كامپيوترى با كاربرى لمسى در اختيار كاربر قرار داده مى شود.
وى با اين عنوان كه در سراسر كشور حدود ۵۰ موزه تاريخ طبيعى وجود دارد، مى افزايد: از اين تعداد ۳۰ مورد وابسته به سازمان محيط زيست است و كلاً حدود ۲۰ موزه به طور جدى در كشور فعال هستند. دكتر فاضل مى افزايد: متاسفانه اكثر موزه هاى تاريخ طبيعى بدون در نظر گرفتن گروه هدف طراحى و احداث شده اند و اغلب آنها تنها بخش نمايشگاهى را تامين مى كنند و بخش تحقيقات چندان مورد توجه واقع نشده ولى در عين حال موزه هاى وابسته به دانشگاه هايى مثل موزه دانشگاه تهران و شيراز و يا موزه دانشگاه فردوسى از جمله موزه هايى هستند كه در زمينه تحقيقات خوب عمل مى كنند. وى موزه هاى تاريخ طبيعى را به كوه هاى يخى تشبيه مى كند كه قسمت عمده آن يعنى (بخش هاى تحقيقاتى) زير آب قرار دارد و هرگز به چشم نمى آيد.