وضعیت آب در ایران

مطلبی که ذیلا می آید حاصل مصاحبه و گفتگوی طولانی من با دو تن از برجسته ترین کارشناسان آب و کشاورزی و محیط زیست کشور*  مهندس مهدی زرعکانی و دکتر محمد حامدی مدیر عامل و ریس هیات مدیره شرکت مهندسان مشاور رویان است. داده های ارایه شده عمدتا از وزارت نیروست.  این مطلب طی چند قسمت خلاصه شده خواهد آمد.   حمید طراوتی 

(سرانه جهانی دسترس پذیری آب . سال ۲۰۲۵ )

سرانه کم تر از ۵۰۰ متر مکعب . قرمز : کمبود شدید آب
نارنجی : کمبود آب . سرانه ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر مکعب
زرد: تنش آبی. سرانه ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ متر مکعب
آبی: کفایت آب. سرانه ۱۷۰۰ تا ۴۰۰۰ متر مکعب
آبی پر رنگ: فراوانی آب. سرانه ۴۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ متر مکعب
سورمه ای: اضافه آب . سرانه بیش از ۱۰۰۰۰ متر مکعب
قهوه ای: اطلاعات وجود ندارد

داستان آب در ایران

ابتدا بد نیست  به آمار زیر نگاه کنیم:

• حجم کل بارشی که سرزمین ایران سالانه دریافت می کند ۴۱۳ میلیارد متر مکعب است.

• ۲۹۶ میلیارد متر مکعب از این آب تبخیر می شود.

• ۴۴ میلیارد آن در درزها و شکاف های زمین فرو می رود و به سفره های زیر زمینی وارد می شود و آنها را تغذیه می کند.

• ۷۳ میلیارد متر مکعب از آن نیز به صورت رودخانه ها و سیل ها وروان آب ها جریان می یابد.

• ۱۹ میلیارد متر مکعب از ۴۴ میلیارد متر مکعب آبی که به زیر زمین نفوذ می کند دیگر بار به صورت چشمه های کوهستانی ( یا چشمه های سازندهای سخت) سر از سطح زمین بیرون می آورد. ( مانند چشمه های زاگرس و الوند و غیره)

• ۲۵ میلیارد از این ۴۴ میلیارد متر مکعب آب در سفره های آب زیر زمینی می ماند و دشت ها و چاه ها را تغذیه می کند.

• به جز این ۴۱۳ میلیارد بارش اما ۱۳ میلیارد متر مکعب آب هم از آبخوان های خارج از کشور و از طریق رودخانه های مرزی ( مانند ارس در آذربایجان) وارد کشور می شود. همچنین در ازای آن ۱۰ میلیارد نیزاز کشور خارج می شود.

• لذا جمع منابع آب سطحی در ایران ۱۰۵ میلیارد متر مکعب است  و ۲۵ میلیارد متر مکعب نیز هر سال به زیر زمین می رود و آبخوان ها را تغذیه می کند. بنا بر این کل آب تجدید پذیر کشور سالانه ۱۳۰ میلیارد متر مکعب است.

• البته در عمل تقسیم آب پیچیده تر از این است و مثلا بخشی از آبی که در رودخانه ها جریان می یابد نیز به زیر زمین نفوذ می کند. اما از این پیچیدگی ها می گذریم زیرا چندان تغییری هم در تابلوی کلی ایجاد نمی کنند.

• سالانه ۲۵ میلیارد متر مکعب آب دشت ها و آبخوان های سراسر کشور را  تغذیه می کند .  اما در عمل ما کم و بیش 53 میلیارد آب را هر ساله از سفره های آب زیر زمینی بیرون می کشیم.   بحران آب زیر زمینی کشور که اکنون با آن روبروییم ناشی از این پدیده است.

• چگونه می توان از ورودی ۲۵ میلیارد متر مکعبی ۵۳ میلیارد آب برداشت؟ پاسخ آن است که ما هر سال بخشی از ذخیره تاریخی آب زیر زمینی را برداشت می کنیم. این ذخیره سال ها و قرن هاست که در زیر زمین ایران بوده است. کشور بدان نیاز نداشته و این آب همچنان در زیر زمین محبوس مانده بوده و هر سال هم با آب بارش تغذیه می شده است. اما در ۴۰ ‍- ۵۰ سال اخیر با پدیدار شدن موتور های درون سوز و افزایش نیاز به غذا مقدار معتنابهی آب از سفره های آب زیر زمینی بیرون کشیده شده. مقداری بسیار بیش تر از سرعت تغذیه آبخوان ها و چنین است که سطح سفره های آب پیوسته پایین و پایین تر رفته است و همچنان می رود.

• اگر ۱۳۰ میلیارد متر مکعب آب تجدید شدنی را   به ۱۰ میلیون نفر جمعیت ایران در سال ۱۳۰۰ شمسی و یا  به ۳۰ میلیون نفر جمعیت سال ۱۳۵۵ ویا به ۸۰ میلیون نفر جمعیت زمان حال تقسیم کنیم ارقام بسیار متفاوتی برای سرانه آب به دست می آید و سرانه آب بسیار کاهش پیدا می کند. سرانه آب در دسترس که در سال ۱۳۵۱ قریب ۴۰۰۰ متر مکعب بود اکنون به 1600متر مکعب کاهش یافته است. این کاهش محدودیت هایی را بر ما تحمیل می کند. دیگر نمی توان مانند گذشته آب مصرف کرد. نمی توان بدون برنامه ریزی آب را به هر پروژه ای اختصاص داد. باید اندیشید.

• ادامه دارد