گیاهان و جانوران ماسه زی

قاب بال(سوسک) کویری در حال حفاری در ماسه
عکس: رضا پورحاجی

پدید آور: سیاوش طراوتی

هرچند که بیابان های ماسه ای مشکلات زیادی را برای انسان ایجاد می کنند و پیشرفت ماسه های روان زندگی بشر را مختل می کند، برخی جانوران و گیاهان برای زندگی در این محیط ها بسیار سازگار هستند که به آنها گونه های ماسه زی (psammophilous یا sand-loving) می گویند. تعریف گونه ماسه زی تعریف خیلی دقیقی نیست و شامل تمام گونه هایی می شود که کم و بیش توانایی زندگی در محیط های ماسه ای را دارند. برخی از این گونه ها ماسه زی های انتخابی (facultative) هستند و در محیط های غیر ماسه ای هم زنده می مانند و تولید مثل می کنند. بعضی دیگر از این گونه ها ماسه زی های اجباری (obligate) هستند و بدون محیط های ماسه ای زنده نمی مانند. به عنوان مثال برخی گونه های کژدم (عقرب) جنس Androctonus هم در محیط های ماسه ای و هم در محیط های غیر ماسه ای دیده می شوند. از طرف دیگر، بعضی گونه ها مثل گونه های قاب بال جنس Erodiontes  کاملا وابسته به ماسه بادی (ماسه های خشک و تثبیت نشده) هستند و در حتی در ماسه تثبیت شده هم زنده نمی مانند. به چنین گونه هایی که برای حیات وابسته به ماسه بادی هستند “ماسه پرست” (ultra-psammophilous) گفته می شود (“ماسه پرست” یک واژه پیشنهادی از نویسنده این متن است). گونه های “ماسه پرست” همگی قابلیت زندگی در زیر ماسه را دارند و با حفر تونل یا فرو رفتن به داخل ماسه خود را پنهان کرده و یا در زیر ماسه استراحت می کنند.

گونه های ماسه زی دارای ویژگی های منحصر بفردی هستند که زندگی در چنین محیط خشنی (کمبود مواد آلی،  توفان شن، دمای بالا و …) را برایشان امکان پذیر می کند. مهمترین ویژگی این گونه ها (جانوران) توانایی حفاری و تنفس در زیر ماسه است.  برای نمونه، حشرات و کژدم های ماسه زی دارای موهای ظریفی بر روی پاهای خود هستند که در حفاری به آنها کمک کرده و آنها را تبدیل به حفار های قدرتمندی می کند. از طرف دیگر، چنین موهای ظریفی در خاک سفت و یا ماسه تثبیت شده به راحتی می شکند و کارایی خودش را از دست می دهد. بنابراین، تثبیت گسترده ماسه های روان در یک منطقه باعث از بین رفتن این گونه های ماسه پرست می شود. مثال دیگر داشتن فلس بینی (nasorostral) بزرگ در کک مار است که به نظر می رسد نقش جلوگیری ورود ماسه به بینی را دارد. بنابراین، وقتی که مار زیر ماسه است تنفسش با ورود ذرات شن مختل نمی شود.

قاب بال جنس Erodiontes در مرنجاب (کاشان)
عکس: rezvani.blogfa.com

یکی از گونه های ماسه پرستی که برای بازدیدکنندگان کویر ماسه ای مرنجاب (کاشان) آشنا است، قاب بالی (که به اشتباه “سرگین غلتان” نامیده می شود. برای درک تفاوت های “سوسک” و “قاب بال” این دو واژه را به انگلیسی جستجو کنید: Cockroach, beetle)  است با نام علمی Erodiontes که گونه ای از تاریک قاب بالان (خانواده: Tenebrionidae) است. این گونه که بدنی سیاه براق و نیم کروی دارد برای زندگی کاملا به ماسه بادی وابسته است به طوری که هیچگاه از مرزهای بستر ماسه ای فراتر نمی رود. این حشره دارای موهای شانه مانندی بر روی پاهای جلویی است که در حفاری به وی کمک می کند. این گونه ها از برگ های ریخته شده گیاهان و بقایای حشرات و یا جانوران تغذیه می کنند. در فصل بهار و تابستان، صبح ها پس از گرم شدن زمین از زیر ماسه ها بیرون آمده و به فعالیت می پردازند. در نزدیکی نیمروز که روی ماسه بسیار گرم می شود، با حفاری به زیر ماسه می روند و دوباره بعد از ظهر با خنک شدن هوا و ماسه، از زیر ماسه بیرون می آیند و تا  نزدیکی غروب روی ماسه ها فعالیت می کنند (مشاهدات شخصی نویسنده).

یکی از گونه های گیاهی بسیار زیبا در مناطق ماسه ای گل جالیز (Cistanche spp.) است که گونه های مختلفی در ایران دارد. این گیاه یک گیاه انگلی است که از ریشه گیاهان دیگر تغذیه می کند.

گل جالیز (Cistanche sp.) در مرنجاب
عکس: احمد نادعلیان

گونه های ماسه زی محدود به حشرات و کژدم ها نمی شود. برخی از خزندگان از جمله سوسمارها (جانورشناسان واژه سوسمار را به جای مارمولک پیشنهاد می کنند) و مار ها نیز وابسته به بستر ماسه ای هستند. به عنوان مثال، افعی کک مار (Eristicophis macmahonii) که در جنوب شرق ایرن (بلوچستان) نیز یافت می شود، می تواند خود را در زیر شن پنهان کرده و با کمین کردن شکار بکند.

سوراخ ورودی تونل کک مار (Eristicophis macmahoni) در اطراف نوشکی پاکستان.
عکس: Lala G (Panoramio

همان سوراخ پس از حفاری . در این تصویر خود کک مار (Eristicophis macmahoni) نیز دیده می شود. عکس: Lala G (Panoramio

کک مار در اسارت. همانطور که میبینید، مار خودش را تا نیمه در زیر ماسه پنهان کرده است.
عکس: TimVickers