موزه حشرات مهندس هایک میرزایانس و بخش رده بندی حشرات

   9/7/1387
مقدمه
سیاوش طراوتی

موزه های جانور شناسی، گیاه شناسی و تاریخ طبیعی از مهمترین ابزارهای مطالعات فونی و تکاملی موجودات زنده و انقراض یافته به شمار می آیند. بدون این موزه ها شناسایی فون و فلور، پراکنش گونه ها، مطالعات اکولوژیک و بیو جغرافی، مطالعه روابط تکاملی و دیرین شناسی و به خصوص مطالعات مربوط به گونه های زیان آور کشاورزی بومی و وارداتی امکان پذیر نمی باشد.

متاسفانه در ایران وضعیت اینگونه موزه ها به حدی نابسامان است که حتی ساده ترین مطالعات تاکسونومیک نیز بدون حمایت موزه ها و متخصصین خارجی غیر ممکن می نماید. این موزه ها اغلب نمایشی بوده و فاقد کاربرد علمی هستند، به علاوه، سال ها است که هیچ نمونه جدیدی به آنها اضافه نشده و نمونه های قدیمی نیز در اثر مراقبت های نا کافی و غلط تخریب و یا در حال تخریب هستند. تاکید اغلب این موزه ها بر مهره داران بزرگ مثل کل و بز، قوچ و میش، پلنگ و گرگ و روباه و گونه های مختلف پرندگان است و توجه اندکی به بی مهرگان می شود. با این وجود، در بین موزه های کشور استثناعاتی نیز وجود دارد که از آن جمله می توان به موزه حشرات هایک میرزایانس اشاره کرد. این موزه با تلاش های فراوان بنیانگذاران و دیگر حشره شناسان ایجاد و گسترش داده شده و به جرات می توان این موزه را با بیش از 3.5 میلیون (رقم دقیق نیست) نمونه حشره به عنوان غنی ترین موزه جانور شناسی کشور قلمداد کرد. در ادامه تاریخچه تاسیس و توسعه این موزه آمده است.

توجه: این مقاله خلاصه ای است از مقاله اصلی و هدف از آن صرفا معرفی یکی از مراکز تحقیقاتی کشور می باشد.

نویسنده: علی پازوکی
منبع: کتاب تاریخ گیاه پزشکی ایران
عکس: سیاوش طراوتی

طبق مدارک موجود و بررسی های نگارنده این سطور کار جمع آوری و شناسایی حشرات ایران از اواسط قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی به همت حشره شناسان روسیه تزاری و بعضا سایر کشورهای اروپایی آغاز شد. نمونه هایی که این حشره شناسان جمع آوری و شناسایی کرده اند، هنوز در بعضی موزه های خارجی به ویژه سن پترزبورگ (لنینگراد سابق و پتروگراد اسبق) روسیه، پاریس و لندن (بریتیش موزیوم) وجود دارد. در آن زمان علم حشره شناسی نظیر بسیاری از علوم جدید در ایران ناشناخته بود و تا حدود 5/1 قرن پس از آن نیز مهجور ماند. عاقبت در اواخر قرن سیزدهم هجری شمسی (دقیق تر در سال 1298 ه.ش.)، شادروان جلال افشار، پس از پایان تحصیلات عالیه در روسیه به ایران بازگشت و تدریس و تحقیق در زمینه حشره شناسی و جانور شناسی را آغاز کرد.

تصویر مهندس میزایانس بر روی دیوار بخش رده بندی حشرات
عکس: سیاوش طراوتی

شادروان افشار در سال 1298 ه.ش. تدریس حشره شناسی در مدرسه برزگران (سلف دانشکده کشاورزی کرج امروزی) را آغاز کرد و سپس در سال 1302 واحد کوچکی به نام اداره تشخیص محلی آفات و مبارزه با آنها را بنیان گذاشت. این اقدام او بواقع آغاز رسمی تحقیقات و کار اجرایی شناسائی، جمع آوری و مجموعه سازی از حشرات ایران توسط خود ایرانیان به شمار می رود.

شادروان استاد جلال افشار در همین سال ها در دانشکده کشاورزی کرج موزه حشره شناسی و جانور شناسی با ارزشی، که آن را موزه زیست شناسی نامید، ایجاد کرد که هنوز یکی از موزه های غنی و ارزشمند کشور است. وی در سال 1322 در وزارت کشاورزی آن زمان آزمایشگاه حشره شناسی و دفع آفات را در دو اتاق کوچک تاسیس کرد. در سال 1324 چند حشره شناس و گیاه پزشک روسی از جمله الکساندرف کیریوخین، چوآخین و نیز چند جوان دانش آموخته دانشکده کشاورزی کرج از شاگردان افشار به این آزمایشگاه پیوستند. هر یک از این جوانان بعدها چهره ای نام آور در رشته های مختلف گیاه پزشکی، حشره شناسی، بیماری شناسی گیاهی و گیاه شناسی شدند. از میان آنان مهندس قدرت اله فرح بخش باید نام برد.

عکس: سیاوش طراوتی

هم چنین شادروان مهندس هایک میرزایانس که علاوه بر تحقیقات معمول در آزمایشگاه و اشتغال به عملیات مبارزه با ملخ ها و سن گندم، جمع آوری و شناسایی حشرات ایران را به کمک و تشویق حشره شناسان روسی آغاز کرد. این اقدام اولین سنگ بنا و نخستین گام تشکیل موزه حشرات عظیم امروزی وزارت کشاورزی بود. در آن دوران هر یک از محققان به ماموریت علمی و یا اجرایی می رفت نمونه هایی از حشرات را نیز جمع آوری و به آزمایشگاه تهران منتقل می کرد.

شادروان میرزایانس در طی دهه های بعدی با تلاش و کوشش پیگیر و خستگی ناپذیر خود به جمع آوری، بررسی و شناسایی فون حشرات ایران پرداخت و در این راه کمک های بی دریغ دوستان و همکارانش همچون صلواتیان، فیروز تقی زاده، شریف، دزفولیان، قریب، ماکوئی، زمردی، صفوی، سلطانی، آگه، وکیلیان، امیدوار، سرکسیان، واعظی، بهبودی، دفتری، اقلیدی، فرح بخش، شکوئی، کوثری، اسفندیاری، ایرانشهر، فاموری، فرمان آرا، فصیحی، کشکولی، کلالی، گودرزی، حقیقی، صراف زاده، اصغر غفاری، فیروز دریادل، شاپور مجیب، علی مظاهری، حبیب بابائی، ندیمی و بسیاری دیگر برخوردار بود. حاصل آن تلاش ها و پایمردی ها هم اکنون به موزه ای عظیم تبدیل شده است.

عکس: سیاوش طراوتی

خاطرات شادروانان میرزایانس، ماکوئی، صلواتیان و نیز پیشکسوتانی چون دکتر قوام الدین شریف و دیگران نشان می دهد که این جوانان در شرایط نابسامان آن روزگاران گاهی حتی با پای پیاده و یا سوار بر اسب و قاطر و شتر مناطق مختلف ایران را در می نوردیدند و در سخت ترین شرایط نمونه های فراوانی از حشرات، قارچ ها، گیاهان و جوندگان را جمع آوری می کرده اند. نمونه های جمع آوری شده این پیشکسوتان هنوز در موزه حشرات هایک میرزایانس در موسسه بررسی آفات موجود و موجب غنای این مجموعه است.

شادروان میرزایانس در طی دهه های بعدی با تلاش و کوشش پیگیر و خستگی ناپذیر خود به جمع آوری، بررسی و شناسایی فون حشرات ایران پرداخت و در این راه کمک های بی دریغ دوستان و همکارانش برخوردار بود.

عکس: سیاوش طراوتی

شادروان میرزایانس که با علاقه و عشقی کم نظیر به جمع آوری و شناسایی حشرات ایران می پرداخت، تخصص اصلی خود را شناسایی و رده بندی ملخ ها و به عبارت درست تر راست بال مانندها برگزید و در این راه آنقدر پیش رفت که به چهره ای شناخته شده و معروف در بین ملخ شناسان جهان بدل شد.

در سال 1342 که موسسه بررسی آفات و بیماری های گیاهی رسما افتتاح شد قسمت رده بندی حشرات به عنوان یکی از تقسیمات مهم موسسه در طبقه سوم ساختمان مرکزی موسسه (بالای کتابخانه مرکزی فعلی) در یک سالن بزرگ جای گرفت . در این دوران نزدیک به 50 هزار نمونه اتاله شده و تعدادی نیز به صورت اتاله نشده در این موزه وجود داشت.

عکس: سیاوش طراوتی

در سال 1343 نسل جدیدی از دانش آموختگان رشته دفع آفات (گیاه پزشکی) دانشکده کشاورزی کرج به موسسه پیوستند. با آمدن نسل جدید جوان و جویای نام کار جمع آوری وشناسایی حشرات ایران جهش بی سابقه ای یافت و سفرهای علمی سی و چهل و پنجاه روزه برای جمع آوری از نقاط مختلف کشور معمول شد.

با تبدیل این واحد به بخش (در سیستم شش بخشی موسسه) طبقه بندی حشرات، شادروان میرزایانس به سمت رئیس و دکتر محمد صفوی به سمت معاون بخش انتخاب شدند. در این دوران علاوه بر محققان موجود در بخش تعدادی تکنسین نیز انتخاب شدند. در این دوران علاوه بر محققان موجود در بخش تعدادی تکنسین نیز جهت اتاله حشرات و اتیکت زنی و مجموعه سازی به کار گرفته شدند. در این دوران که بواقع دوران طلایی و شکوفایی بخش رده بندی حشرات و موسسه بررسی آفات بود تعداد نمونه های جمع آوری شده به طور جهشی و ناگهانی و در مدتی نزدیک به 15 سال به حدود 2 میلیون رسید. در سال 1347 طرح ملی و مستمر (جمع آوری، بررسی و شناسایی فون حشرات ایران) تصویب شد و به اجرا در آمد. در نتیجه فعالیت های بخش در چارچوب های مشخص منسجم شد. در همین سال ها حشره شناسان خارجی نظیر ژان بارو (پروانه ها) مورالس آگاسینو (ملخ ها) گونترابرت و هانیتر فالکز (پروانه ها) لاوالی (دوبالان) به صورت مقطعی به این بخش موزه پیوستند و حشره شناسانی چون آمزل، پتروویچ و … نیز با انجام مسافرت هایی به همکاری با این بخش پرداختند. نتیجه همه این فعالیت ها توسعه بخش و موزه و شهرت یافتن آن در خارج از کشور به عنوان موزه حشرات اوین و موزه حشرات PPDRI (سرواژگان نام انگلیسی موسسه) بود.

عکس: سیاوش طراوتی

در اوایل دهه 1350 ساختمان بزرگ موزه در قسمت 15 هکتاری موسسه تکمیل شد و بخش های پایه از جمله بخش رده بندی حشرات، بخش گیاه شناسی و بخش جانور شناسی کشاورزی به این ساختمان منتقل شد. طبقه دوم ساختمان به موزه حشرات و محل کار بخش اختصاص یافت (سال 1351). برای تجهیز بخش و نوسازی مجموعه حشرات یک نمونه از قفسه های خاص نگهداری حشرات را که ابداع دانشگاه های کرنل و کالیفرنیاست آلمان ها به بخش اهدا کردند. خوشبختانه هنرستان صنعتی ایران در آن زمان توانست از روی این نمونه تعداد 120 قفسه (هر کدام دارای 40 جعبه) با کیفیت عالی و کم و بیش مشابه نمونه آلمانی (و حتی بهتر) به سفارش موسسه و برای موزه حشرات بسازد که حدود 20 قفسه به آزمایشگا های موسسه در شهرستان ها هدیه شد. جمعا 100 قفسه با چهار هزار جعبه برای بخش باقی ماند که هم اکنون در چهار سالن بزرگ چیده شده و شمار کثیری از حشرات تعیین نام شده ایران (و نمونه های زیبایی نیز از مناطق گرمسیری) را در خود جای داده اند. متاسفانه به رغم نیاز شدید بخش به چنین قفسه های، موسسه و بخش طی این 30 سال حتی یک قفسه جدید سفارش نداده است در حالی که هم اکنون بخش و موزه حشرات برای جا دادن حدود 4 میلیون نمونه از حشرات موجود، نیاز به حدود 600 قفسه (2400 جعبه) جدید دارد تا نمونه های موجود در بخش را در آنها جای دهد. در طی 25 سال گذشته بخش های پایه موسسه بویژه بخش رده بندی حشرات و موزه مربوطه کمتر مورد عنایت و توجه بوده اند.

عکس: سیاوش طراوتی

عکس: سیاوش طراوتی

اولین و مهمترین ضربه ای که در اوایل پیروزی انقلاب به موسسه وارد شد، بازنشستگی گروهی از پیشکسوتان به نام بود که موجب ضعف شدید موسسه در اکثر زمینه های تحقیقاتی شد. عشق و علاقه میرزایانس به بخش و موزه حشرات باعث شد که آن شادروان بدون هیچ گونه چشمداشتی تا پایان عمر در خدمت بخش باقی بماند و حتی از محققین موظف و شاغل منظم تر و بیشتر کار کند. معذالک در چند سال اول انقلاب در بخش رده بندی حشرات تنها مهندس هوشنگ برومند، مهندس علی پازوکی و مهندس عباس هاشمی همراه با شادروان میرزایانس باقی مانده بودند.

ارتباطات بین المللی بخش نیز به حداقل ممکن رسیده بود. در دهه 40 و 50 مسافرت های علمی مشترک محققان بخش و گروه های خارجی مرکب از حشره شناسان بنام رواج کامل داشت که به عنوان نمونه می توان به مسافرت های علمی حشره شناسان و گیاه شناسان چک اسلواکی (سابق) در سال های 1972، 1975 و 1977 نام برد، این هیات ها که معمولا مرکب از 10 تا 12 عضو بودند همراه با گروه هایی از بخش رده بندی حشرات مسافرت های علمی طولانی مدتی به دور ایران انجام می دادند. آخرین سفر در سال 1977 تقریبا به دور ایران انجام شد و نزدیک به 15000 کیلومتر در طی یکصد روز طی شد. حاصل این مسافرت ها جمع آوری صدها هزار نمونه حشره و مقدار متنابهی نمونه گیاه و جمع آوری حجم عظیمی از اطلاعات اکولوژیک بود که نتایج آن را هنوز دانشمندان چک اسلواکی و سایر کشورها منتشر می کنند. پس از پیروزی انقلاب و شروع جنگ عراق علیه ایران، این نوع مسافرت ها به طور کامل قطع شد و ارتباط جهانی بخش تقلیل فاحش یافت.

در این سال ها تمامی هم و غم محققان بخش نگهداری مجموعه و حفظ حراست آنها از آفات مختلف و بلایای گوناگون از جمله بمباران های احتمالی بود.

نزدیک به 4 میلیون نمونه از حشرات ایران و چند هزار نمونه از حشرات به ویژه پروانه های بزرگ و زیبای نواحی گرمسیری جهان را در خود جای داده است. تا کنون بین 20 تا 25 هزار گونه و زیر گونه از حشرات ایران موجود در موزه شناسایی شده که فهرست آنها به تدریج در حال انتشار است. این موزه بزرگ دارای صدها نمونه تیپ از جمله هلوتیپ، آلوتیپ و پاراتیپ های مختلف است که بر ارزش علمی آن می افزاید. بخش تحقیقات رده بندی حشرت به کمک کتابخانه بزرگ و گنجینه ارشمند حشرات موزه از دهه های پیش مرجع رسمی تشخیص حشرات و آفات حشره ای و پاسخگوی بخش های دیگر موسسه و مراکز تحقیقاتی استانها، سازمان حفظ نباتات، دانشگاه ها و دانشکده های مختلف، نهادهای علمی و آموزشی و تحقیقاتی کشور و نیز بخش خصوصی بوده است و هم اکنون با اجرای طرح بزرگ ملی و چندین طرح دیگر می کوشد مطالعه فون حشرات ایران را توسعه بخشیده و روز به روز بر غنای علمی و ویژگی های کمی و کیفی موزه و بخش بیافزاید.

ضمنا موزه هایک میرزایانس و بخش تحقیقات رده بندی حشرات هر ساله پذیرای شماری از دانشجویان به عنوان کارآموز در رشته های مختلف تاکسونومی حشرات و نیز محل مراجعه محققان و کارشناسان حشره شناسی و استادان و دانشجویان دانشگاه ها و مراکز علمی و تحقیقاتی است. این بخش از سال ها پیش میزبان انجمن های حشره شناسی ایران و بیماری شناسی گیاهی ایران بوده و با اختصاص مکان های مناسب برای استقرار دفاتر و کتابخانه های آنها کوشیده است محل مناسبی برای تتجمع و مراجعه حشره شناسان و بیماری شناسان گیاهی کشور باشد.