محیط زیست به زبان ساده. اکولوژی چیست (2)

اما اکولوژی چیست؟

اکولوژی یعنی مطالعه علمی نوع رابطه گیاهان و جانوران و انسان ها با یکدیگر و با محیط اطرافشان، بطور ساده تر اکولوژی یعنی شناخت این که گیاهان و جانوران چگونه زندگی می کنند. غذای آنها چیست. گیاه چه چیزی را به حیوانات می دهد. حیوانات چه چیز هایی را به گیاه می دهند. محیط زندگی آنها چه اثری بر روی آنها دارد. چه چیزهایی باید در محیط زندگی آنها باشد، چه چیزهایی را از محیط می گیرند و رد و بدل می کنند. از زمین چه می گیرند و چه پس می دهند و آنچه می گیرند و پس می دهند چگونه بین آنها مبادله می شود و غیره.
این رابطه، یعنی رابطه بین موجودات زنده و رابطه بین آنها با محیط بیرونی ( هوا، فضا، زمین و خاک ) و ارتباطات متقابل بین همه این عوامل، کاملا قانونمند است. یعنی قوانین دقیقی بر چگونگی این روابط حاکم است. آن طور نیست که در هر منطقه ی خاصی هر گیاهی برای خود و هر جانوری برای خود زندگی کند و انسان نیز برای خود هر عملی را که می خواهد انجام دهد و زندگی آنها و فعالیت انسان هیچ تغییری در رابطه بین این سه و یا در محیط بیرونی ایجاد نکند. بر این روابط همان طور که گفتیم قانونی حاکم است. شناخت علمی این قانون اکولوژی نام دارد که در فارسی به آن بوم شناسی می گویند. با کمک این علم می توان محیط زیست را بهتر شناخت و با اطلاع کافی در آن عمل کرد. قبلا که بشر این را نمی دانست هر کاری دلش می خواست در طبیعت می کرد و نمی دانست که عواقب آن چیست. اما امروزه علم اکولوژی و علم محیط زیست، که وسیع تر از آن است، اهمیت بسیاری پیدا کرده و در بسیاری از کشورها هیچ پروژه ای تا عواقب زیست محیطی آن ارزیابی نشده باشد اجرا نمی شود. برای درک بهتر این عواقب، بد نیست یکی از پروژه های بزرگ جهان را که عواقب آن آشکار شده بررسی کنیم.
در کشور مصر هیچ وقت باران نمی بارد و فقط 4 درصد زمین های آن قابل کشت و زرع است که همه آن در حاشیه رودخانه نیل واقع شده است. سال ها پیش که روابط این کشور با اتحاد شوروی سابق بسیار نزدیک بود سد بزرگی با کمک مهندسان روس بر روی رودخانه نیل ساخته شد. این سد عظیم 36 طبقه یکی از شاهکار های مهندسی جهان است و افتتاح آن با شادی شدید مردم مصر همراه بود. هر سال چند بار رودخانه نیل طغیان می کرد و سیل به راه می افتاد و دولت مصر قصد داشت به کمک این سد از این سیل ها پیشگیری کند. به علاوه در اثر احداث سد، مخزن آب وسیعی در پشت آن ایجاد می شد که دولت می خواست با استفاده از آن مقدار زیادی از زمین های حاشیه رودخانه را که در اثر کمبود آب کشت نمی شد آبیاری کند و به زیر کشت ببرد و تولید گندم و محصولات کشاورزی را افزایش دهد و در عین حال با استفاده از این آب مقدار زیادی برق تولید کند.
همه این کارها انجام شد. سد بسیار بزرگ و زیبایی ساخته شد. مقدار زیادی برق با کمک توربین های سد تولید شد. مقدار زیادی از زمین های بایر به زیر کشت برده شد. تولید غلات افزایش یافت و سیلاب ها مهار شد. در پشت این سد هم دریاچه بزرگی به وجود آمد که چند هزار کیلومتر مربع وسعت داشت و نام آن را دریاچه ناصر گذاشتند و دریاچه بسیار زیبایی بود. تا اینجا برنامه کاملا موفقیت آمیز به نظر می رسید اما این دخالت بزرگ در طبیعت عواقب بسیار مضری نیز در بر داشت. برنامه ریزان این سد به علم اکولوژی توجهی نکرده بودند و این امر بعد ها آشکار شد.

پیش از ساختن سد هر ساله سیل های خفیفی رخ می داد. این سیلاب ها با خود گل ولایی غنی می آورد و این گل و لای غنی بر زمین ها رسوب می کرد و قدرت باروری خاک را به شدت افزایش می داد. به علاوه آب ، نمک زمین ها را می شست. اما بعد از احداث سد بیش تر این رسوبات در کف دریاچه سد که دریاچه ناصر نام دارد باقی می ماند، در نتیجه به تدریج و ظرف چند سال اراضی زیر سد حاصل خیزی خود را از دست داد و کشاورزان مجبور شدند برای تقویت خاک از کود شیمیایی استفاده کنند. مقدار زیادی کود شیمیایی در این زمین ها به کار رفت که البته باز هم کار آن رسوبات غنی را نمی کرد. دولت نیز ناچار شد برای کمک به کشاورزان چندین کارخانه کود شیمیایی احداث کند و در نتیجه بخش زیادی از برقی را که سد تولید می کرد صرف این کارخانه ها شد. هزینه کشاورزان نیز بیش تر شد زیرا باید پیوسته کود می خریدند.
به علت از بین رفتن سیلاب سالانه، خاک زمین های زراعی دیگر شسته نمی شد و به تدریج این خاک ها شور شد و حاصلخیزی خود را از دست داد. کم کم مقدار زیادی از زمین هایی که قبلا بسیار پر حاصل بود بایر شد و محصول زیادی نمی داد. مقدار کاهش محصول این زمین های بایر شده تقریبا معادل سه چهارم محصولی بود که از زمین های جدیدی که پس از احداث سد به زیر کشت رفته بودند به دست می آمد. بعد دولت متوجه شد که برای حل مشکل این زمین ها باید عملیات زهکشی انجام شود که هزینه آن در آن سال ها حدود یک میلیارد دلار برآورد شد در صورتی که برای ساختن خود سد نیز یک میلیارد دلار هزینه شده بود.
با اجرای این طرح 400000 هکتار زمین کویری که کیفیت خوبی نداشت و محصول چندانی نمی داد به زیر کشت رفت و در عوض 162000 هکتار زمین مرغوب که محصول بسیار زیاد و خوبی داشت از بین رفت، برق تولید شد اما بیش تر آن صرف کارخانه های تولید کود شد. صید بسیاری از انواع ماهی ها و صدف ها و میگوها از دست رفت و به علاوه مشکل دیگری پیش آمد که هنوز هم دولت مصر با آن دست به گریبان است.
پیش از احداث سد جریان آب رودخانه بسیار تند بود ولی پس از آن تعداد زیادی کانال برای آبیاری ساخته شد که جریان آب در آنها کند بود. این امر و شرایط آب و هوایی منطقه اوضاع را برای شیوع سریع بیماری شیستوزومیاز فراهم کرد. این یک بیماری انگلی است که از طریق حلزون منتقل می شود. جریان کند آب در کانال های آبیاری برای رشد حلزون بسیار مناسب بود. مردم هنگام آب تنی یا کار در کانال آب به این مرض مبتلا می شوند. بیماران به دل درد و دل پیچه و التهاب مثانه مبتلا می شوند و اندک اندک قدرت کار کردن را از دست می دهند و طول عمر کوتاهی دارند.

در اینجا نیز دانشمندان گفتند که اکولوژی طبیعت بر هم خورده است.
بدین ترتیب گرفتاری دیگری بر گرفتاری های این کشور افزوده شد. در واقع طبیعت در مقابل دستکاری شدن خود واکنش نشان داد تا ما بفهمیم که طبیعت برای خود قانونی دارد و نمی توانیم هر طور خواستیم آن را تغییر بدهیم. وقتی ما قانون حاکم بر طبیعت را نادیده می گیریم. اتفاقاتی رخ می دهد که هیچ انتظار آن را نداریم. پس یادمان باشد طبیعت را نباید بنا به میل خود و هر طور که خود صلاح می دانیم دستکاری کنیم. باید به آن احترام بگذاریم. سعی کنیم قوانین حاکم بر آن را بشناسیم و نیازمندی های خود را بر اساس آن قوانین برآورده کنیم نه با زیر پا گذاشتن آنها، در غیر این صورت لطمات شدیدی بر اقتصاد و سلامت ما وارد خواهد شد. مادر طبیعت مهربان است اما برای خود قانون دارد.

این مقاله با استفاده و اقتباس از کتاب  “زیستن در محیط زیست” نوشته دانشمند برجسته پروفسور جی تی میلر و ترجمه دکتر مجید مخدوم، استاد ارجمند محیط زیست دانشگاه تهران، تهیه شده است. حمید طراوتی