محيط زيست به زبان ساده (٤)
محيط زيست به زبان ساده (٤)
انرژي
مهم ترین منبع انرژی جهان انرژی تابشی نور خورشید است. همه دیگر انواع انرژی از این انرژی ریشه می گیرند. وقتی چوبی را می سوزانیم تا گرم شویم انرژی خورشید که قبلا به صورت انرژی شیمیایی در چوب ذخیره شده به صورت انرژی گرمایی در می آید و ما را گرم می کند. نفت و گاز نیز انرژی خود را از خورشید گرفته اند. میلیون ها سال قبل مقدار زیادی گیاه به دلایلی به زیر زمین رفته و در محلی گیر افتاده است. اکنون ما آن را که به صورت مایع و گاز در آمده از اعماق زمین بیرون می کشیم و می سوزانیم. انرژی ذخیره شده در نفت همان انرژی ذخیره شده در آن گیاهان است که به صورت فسیل در آمده و در اعماق زمین باقی مانده است. گاز طبیعی نیز همین طور است و زغال سنگ نیز همین طور. وقتی ما رادیو یا تلوزیون یا لامپ روشنایی خانه را روشن می کنیم از انرژی برق استفاده می کنیم اما این برق غالبا از نیروگاه هایی می آید که بانفت یا زغال سنگ یا گاز طبیعی کار می کنند.
انرژی تابشی خورشید بسیار عظیم است و اگر همه آن به زمین می رسید. دیگر زمین قابل زندگی نبود.فقط بخش کوچکی از انرژی تابشی خورشید به بالای سطح جو زمین می رسد و بقیه آن جذب گازها و مواد دیگر می شود. نور خورشید از امواجی تشکیل شده که طول موج آنها با هم متفاوت است. مقداری از آن به صورت پرتوهایی است که طول موج کوتاه دارند و فرکانس آنها زیاد است مثل اشعه گاما و اشعه ایکس که هر دو آنها برای سلامتی انسان و حیوانات مضرند. مقداری از آن هم پرتوهایی است با طول موج بلند و فرکانس کم.١
جو کره زمین از چندین لایه ساخته شده که غلظت آنها و عناصری که در آنها قرار دارد متفاوت است. مقداری از اشعه گاما در ارتفاع بالای 100 کیلومتری زمین جذب گازهای اکسیژن و ازت می شود. مقداری دیگر از اشعه گاما و نیز اشعه ایکس در ارتفاع بالای 50 کیلومتر جذب اکسیژن می شود. اشعه فرابنفش در ارتفاع حدود 25 تا 50 کیلومتری توسط لایه اوزون جذب می شود و مقداری از دیگر پرتوهارا نیز همین لایه جذب می کند و فقط امواجی که طول موج بلند دارد به سطح زمین می رسند و تازه مقداری از این نوع اشعه تابشی نیز بعد از اینکه پراکنده شد دوباره به فضا باز می گردد. پس از کل انرژی تابشی که به بالای جو می رسد مقدار زیادی دوباره به فضا برگردانده می شود .
اگر این اشعه ها جذب یا برگردانده نمی شد زندگی بر روی زمین دچار مشکل مي شد. اشعه گاما و ایکس هر دو سرطان زاست و مقدار زیاد آن موجب سرطان می شود. اگر برای عکس برداری به رادیو لوژی رفته باشید حتما دیده اید که تمام کسانی که آنجا کار می کنند یک تکه فلز به جیب بالای روپوش خود بسته اند. این فلز اشعه ایکس را جذب می کند و مقدار آن را نشان می دهد. بعد این قطعات به سازمان انرژی اتمی فرستاده می شود تا در آنجا بررسی شود. اگر پس از بررسی مشخص شود که قطعه فلزی بیش از حد مجاز اشعه ایکس دریافت کرده به صاحب آن تذکر می دهند و او باید مدت معینی سرکار حاضر نشود و از اشعه ایکس و دستگاه عکس برداری با پرتو دور باشد. چند سال قبل (یعنی سال 1366 ) یک اسقاط خر برزیلی که در خرابه ها دنبال کالاهای به درد بخور می گشت و یا از خانه ها لوازم دست دوم و کهنه آنها را می خرید در خرابه ای یک دستگاه رادیولوژی ( عکس برداری با اشعه ایکس ) دید. در داخل آن گردی پیدا کرد که به رنگ آبی بود و با زیبایی تمام می درخشید مرد این گرد درخشنده را برداشت و چون گمان می کرد چیز بسیار گران قیمتی به دست آورده سریعا به خانه رفت و آن را به بچه ها و همسر و دوستان خود نشان داد و آنها كمي آن شی سبز درخشنده را در دست گرفتند و بازی کردند و آن را با دوستان خود دست به دست گرداندند. تا کسی از قضیه خبر دار شود 4 نفر آنها مردند. کاشف به عمل آمد آن ماده جادویی یک ماده رادیواکتیو ( یعنی پرتوزا) به نام سزیوم بوده که در دستگاه عکس برداری برای تولید اشعه ایکس به کار می رفته و همگی این چهار نفر در اثر بیماری تابش که ناشی از تماس بدن با مواد پرتوزاست مرده بودند. در نتیجه همه آنها را در تابوت های سربی گذاشتند و در گودال های عمیق دفن کردند و خانه مرد هم پلمپ شد و کسی حق نداشت در آن پا بگذارد . 44 نفر از اطرافیان و دوستان او هم در بیمارستان بستری شدند و همه به استفراغ شدید و ریزش مو و سایر علایم بیماری تابش دچار شدند .٢
پس اشعه ایکس بسیار خطرناک است و اگر لایه های بالای جو زمین آن را جذب نمی کرد انسان ها نمی توانستند بر روی زمین نشو و نما کنند .
در جو زمین لایه ای هست که به آن استراتوسفر می گویند. در این لایه که در حدود 30 تا 50 کیلومتری زمین واقع شده ماده ای هست به نام ازن. این ماده اشعه فرابنفش را جذب می کند و نمی گذارد این اشعه به زمین برسد. در سال های اخیر میزان ماده ازن کم شده و در بعضی قسمت های این لایه مقدار آن آن قدر کم شده که دانشمندان اصطلاحا می گویند این لایه سوراخ شده است. علت این پدیده ماده ای است که در یخچال ها و فریزر ها و کولر خودروها به کار می رود. این ماده یک نوع گاز است ( به نام گاز فریون) که وقتی متساعد می شود و به طبقات بالای جو می رود ازن موجود در لایه استراتوسفر را نابود می کند.
نتیجه این نابودی آن است که مقدار بیش تری اشعه فرابنفش به زمین می رسد. اشعه فرابنفش اگر از حد معینی بیش تر شود موجب بیماری آب مروارید چشم و سرطان پوست می شود و دستگاه ایمنی بدن انسان را مختل می کند. چند سال پیش در استرالیا و آمریکا و شیلی و چند جای دیگر تعداد افراد مبتلا به این بیماریها زیاد شد. به همین علت دولت های جهان مذاکرات زیادی انجام دادند بالاخره تصمیم گرفتند از تولید اینگونه مواد بکاهند و برای ایجاد سرما از مواد دیگری استفاده کنند. در اين مورد توافقي بين المللي در مونترال كانادا به عمل آمد و لايه أزن را نجات داد.
پس می بینیم که جو زمین و لایه های مختلف آن نقش بسیار مهمی در حفظ حیات بر روی زمین دارند. در اینجا باید به این مساله توجه کنیم که کره زمین با تمام کوه ها و دریاها و زمین ها و همه گیاهان و حیوانات و انسان هایی که در آن زندگی می کنند خود یک اکوسیستم است و همه عناصر آن بر دیگر عناصر تاثیر دارد که نمونه آن را در مورد جو زمین دیدیم. محیط زیست کره زمین مرز جغرافیایی را به رسمیت نمی شناسد. این مرزها را ما انسان ها گذاشته ایم اما طبیعت مرز ندارد. هر اتفاقی که در یک جای طبیعت روی دهد در سایر قسمت های کره زمین بی تاثیر نیست. مثلا راننده ای که در هوای گرم دبی (در کشور امارات) پشت فرمان نشسته و کولر قديمي اتوموبیل خود را روشن کرده بدون این كه خود بداند مشغول نابودی لایه ازن است و زندگی او در زندگی کسی که در استرالیا آب مروارید می گیرد تاثیر دارد.آمریکایی ها که هر چهار نفرشان سه اتوموبیل دارند با گاز کربنی که منتشر می کنند در گرم شدن کره زمین نقش دارند و زندگی و فعالیت های آنها برزندگی ما که در این سوی جهان دچار خشکسالی می شویم موثر است. اما بهترین نمونه این تاثیر را در چرنوبیل می توان دید.
یک شب مردم شهر کوچک چرنوبیل که اکنون در کشور اکراین قرار دارد با صدای انفجار مهیبی از خواب برخاستند. چه خبر شده بود؟ در آن لحظه کسی نمی دانست که بدترین اتفاق زیست محیطی تاریخ جهان روی داده است. اما به سرعت همه فهمیدند که نیروگاه اتمی چرنوبیل منفجر شده است. این انفجار 50 برابر انفجار هر دو بمب اتمی هیروشیما و ناکازاکی اشعه خطرناک و پرتوزا آزاد کرد. در اثر آن تعداد زیادی از مردم جان خود را از دست دادند. تمام کسانی که از همان لحظات اول برای خاموش کردن آتش انفجارفعالیت کردند پس از مدتی کوتاه در اثر بیماری تابش و سرطان مردند. و تمام ساکنان شهر آن را تخلیه کردند اما ماجرا بدین جا ختم نشد. امواج پرتوزا همراه با باد حرکت کردند و به نقاط دیگر جهان رسیدند. در دریای آدریاتیک که چندصد کیلومتر از چرنوبیل دور بود ماهی ها مردند . بسیاری از دولت ها شنا در سواحل خود را ممنوع کردند. در سوئد تعدادی از گوزن ها مردند و در بدن آنها آثار پرتوزایی دیده شد. تعداد زیادی نوزاد ناقص الخلقه در اکراین و روسیه سفید متولد شد و سرطان تیروئید کودکان در این کشور شدیدا افزایش یافت.دانشمندان برآورد می کنند که به علت این انفجار تعداد زیادی از مردم جهان به سرطان مبتلا خواهند شد و غیره. پس می بینیم انفجار در یک گوشه جهان چه اثراتی در نقاط دیگر بر جای گذاشته است. کره زمین یک اکوسیستم بزرگ است و تغییر هر قسمت آن بر دیگر قسمت ها اثر دارد.
١- نقل به مضمون از كتاب زيستن در محيط زيست نوشته پروفسور جي تي ميلر و ترجمه استاد أرجمند محيط زيست آقاي دكتر مَجِيدٌ مخدوم چاپ انتشارات دانشگاه تهران
٢- نقل از كتاب وضعيت جهان ، مسايل محيط زيست نوشته لستر براون وًهمكاران ترجمه حميد طراوتي چاپ انتشارات هواي تازه