فارسی نویسی نام علمی جانداران

نام علمی یک قاب بال به فارسی. نام لاتین: Erodiontes vermiculatus

پدید آور: سیاوش طراوتی – راه اصلی تبادل دانش برای ما فارسی زبانان، گفتگو و نوشتن و خواندن به زبان فارسی  است. عدم توجه به نیازهای زبان و واژه سازی (معادل گذاری) برای روش ها و اختراعات جدید موجب عقب افتادگی و دست و پاگیر شدن زبان فارسی شده و می شود.  اینکه دانشمندان ایرانی روز به روز بیش از پیش از زبان انگلیسی برای انتشار یافته های علمی خود استفاده می کنند خود گواهی است بر محدودیت های زبان فارسی برای توصیف پدیده ها و آزمایش های علمی. بنابراین، اگر به دنبال آن هستیم که در آینده از زبان و نوشتار فارسی برای تبادل دانش استفاده کنیم می بایست واژه های جدید و مناسب برای واژه های علمی و فرهنگی غربی بسازیم و یا آن واژه ها را به شکلی بومی کنیم.

با این وجود، فارسی نوشتن در برخی موارد نه تنها مفید نیست، بلکه بسیار گیج کننده و غیر منطقی نیز می باشد. یکی از آن موارد نویسه گردانی (transliteration) نام علمی (scientific name) موجودات زنده است. نام علمی موجودات زنده شامل دو واژه است که اولی نام سرده  (genus) (جنس) و دومی نام گونه (species) است. این واژه ها معمولا  ریشه لاتین یا یونانی داشته و یا اگر هم ریشه دیگری دارند لاتینه (Latinized)  شده اند.  از آنجا که این واژه ها از زبان های دیگری آمده اند و به شکل لاتینه نوشته می شوند، برای ما فارسی زبان ها بسیار ناآشنا هستند.

برای مثال به نویسه گردانی زیر توجه نگاه کنید:

کمپسوبوتوس ماتهیزنی

این دو واژه نام علمی یک کژدم است که در ایران یافت می شود (نام لاتین این کژدم Compsobuthus matthiesseni است). این واژه  نوشته شده به الفبای فارسی نه تنها زشت و بد ترکیب است بلکه برای بسیاری از افراد هیچگونه معنای خاصی نیز ندارد. گذشته از آن، این نوع برگرداندن به فارسی هیچ کمکی به شناسایی و یا درک نام علمی موجود زنده نمی کند. تنها راه استفاده از چنین نویسه گردانی هایی، گمانه زنی برای یافتن املا درست این نام علمی با حروف الفبای انگلیسی (لاتین) است. این روش “آزمون و خطا” هرچند که با کمک اینترنت بسیار آسانتر و کارآمدتر شده است، ولی باز مشکلات خاص خودش را نیز دارد. در بهترین حالت، باعث اتلاف وقت خواننده و دانشمند ایرانی و البته خارجی می شوند. برای مثال، یک خواننده علاقه مند به یافتن مطالب بیشتر در مورد کژدم بالا، به جای استخراج نام لاتین و استفاده از آن برای جستجوی مطلب، می بایست وقت جداگانه ای را صرف یافتن نام علمی این کژدم با الفبای لاتین بکند.

نکته دیگر آن است که برگردان نویسی نام علمی مانع از آن می شود که دانشمندان غیر فارسی زبان (و حتی فارسی زبانانی که دبیره یا خط غیر از ما دارند مثل تاجیک ها) به راحتی از مطالب مقالات فارسی استفاده کنند. این رویکرد با اهداف استفاده از نام علمی مغایرت دارد و به جای تسهیل انتقال دانش در این کار سنگ اندازی می کند. برای درک بهتر این موضوع کافی است یکبار یک مقاله علمی به زبان چینی را مطالعه کنید. مسلما تعداد اندکی از ایرانی ها با زبان و دبیره چینی آشنا هستند ولی با این وجود، نام های علمی گیاهان و جانوران و ….در این مقالات به راحتی خوانده می شوند چونکه همگی این نام ها با حروف لاتین نوشته می شوند (حداقل در مقالات معتبر). بنابراین، هرچند که خواننده ایرانی از جزئیات مقاله سر در نخواهد آورد ولی حداقل می فهمد که در این مقاله از چه گونه هایی صحبت شده است.

توجه داشته باشید که هدف این نوشته فقط و فقط بررسی عواقب منفی برگردان نویسی (transliteration) نام علمی موجودات زنده است به خصوص وقتی این برگردان ها مستقل و بدون همراهی با نام لاتین در یک متن نوشته می شوند. بنابراین برگردان نویسی در کنار نام لاتین با هدف کمک به تلفظ آن نه تنها اشکالی ندارد بلکه می تواند بسیار مفید هم باشد. همینطور استفاده از نام های رایج (Common names) مانند “سوسن چلچراغ”،  “گنجشک خانگی” یا “عقاب ماهی گیر” که نقش بسیار مهمی در شناساندن و اشاره به گونه های مختلف در زبان روزمره مردم ایفا می کنند.