سفید بالکان درختان توت (Aleuroclava jasmini sensu lato)

برگ درخت توت و سفیدبالکان توت (Aleuroclava jasmini) روی آن در تهران. عکس از: ف. حسین نژاد

نگارش: سیاوش طراوتی – دکترای حشره شناسی و عضو هیات علمی دانشگاه کالیفرنیا – آمریکا

تاریخ: 11 آبان 1396

چند سالی است که تابستان ها جمعیت زیادی از یک گونه سفید بالک در شهر تهران بر روی درختان توت دیده میشود. جمعیت این گونه سفید بالک که به اشتباه “مگس سفید” هم نامیده میشود [مگس های واقعی از یک راسته دیگر حشرات هستند] در ماه های تابستان به حدی زیاد میشود که رفاه و سلامت مردم ساکن اطراف پارک ها و رهگذران پارک ها را مختل میکند. شوربختانه اخیرا شایعات زیادی در مورد ماهیت این گونه، چرخه زندگی و راه های مهار آن (و دیگر سفید بالکان) منتشر شده که باعث سردرگمی مردم شده است. بنابراین، تصمیم گرفتم که با کارشناس این گروه از حشرات در ایران یعنی دکتر شهاب منظری – عضو هیات علمی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی در تهران تماس بگیرم و نظر دقیق ایشون رو در مورد شناسایی گونه و وضعیت کلی این گونه در تهران بپرسم. پاراگراف زیر برگرفته از پاسخ دکتر شهاب منظری به من است:

“نام علمی این گونه سفید بالک  Aleroclava jasmini sensu lato [توضیح sensu lato در زیر] است که حدودا 20 سال پیش روی درختان مرکبات جنوب ایران مشکل ساز شد و هم اکنون هم در آنجا مشکل ساز هست. از حدود سه سال پیش [یعنی 1393] این گونه برای درختان توت در تهران مشکل ساز شد بنابراین اگر این گونه وارداتی باشد که احتمال زیاد هست، ورود آن به ایران مربوط به سال ها پیش است و نه اخیر. با همکاری با سازمان بوستان ها توانستیم آغاز اوج فعالیت پروازی این سفیدبالك را حدود دو ماه به تاخیر بیندازیم (از اوایل تیر به اواخر مرداد) و در اكثر مناطق 22 گانه شهرداری تهران تراكم جمعیت آن را در حدی كه مسئله‌ساز نباشد، كنترل كنیم. در حال حاضر از اواخر مرداد ماه فقط در 4 تا 5 منطقه شهرداری تراكم نسبتاً زیاد است.”

لازم به ذکر است که اصطلاح sensu lato در دانش رده بندی به معنای در بر گرفتن همه گونه های بسیار شبیه به گونه مورد نظر هست.

چرا این گونه مشکل ساز است؟

سفیدبالکان توت (Aleuroclava jasmini) پشت شیشه پنجره در تهران. عکس از: ف. حسین نژاد

سفیدبالکان بر روی بال های خود مواد واکس (wax) مانند دارند که ظاهر کرکی-پودری دارند و به راحتی پس از برخورد به جسم سخت از بال ها جدا شده و در هوا معلق میشوند. این مواد معلق در هوا میتوانند وارد چشم، دهان، و ریه ها بشوند که خود میتواند حساسیت و نارحتی ها تنفسی ایجاد کند. به علاوه، برخورد خود حشره و ورود آن به چشم و دهان برای هیچکس خوشایند نیست. دشواری دیگری که این حشرات درست میکنند ترشحات قندی (honeydew) هست که پس از خوردن شیره گیاه به بیرون دفع میکنند (شته ها و برخی از حشرات دیگر هم این کار را میکنند). این ترشحات قندی پس از سقوط از بدن حشره که روی برگ درختان است بر روی ماشین، صندلی، پیاده رو، تنه درخت، و ….. افتاده و آنجا را چسبناک میکند. به علاوه، پس از مدتی بر روی این ترشحات سیاه کپک (گروه خاصی از کپک ها به نام sooty mold) رشد میکند که درخت و تمام اشیاء زیر درخت را سیاه کرده و منظره را خراب میکند. وقتی جمعیت این سفیدبالکان کم است، حجم مایع دفع شده و سیاه کپک رشد کرده هم کم است ولی وقتی جمعیت سفیدبالک ها بسیار زیاد باشد، آنگاه حجم شهد تولید شده و سیاه کپک و در نتیجه خسارت ناشی از آنها هم بسیار زیاد خواهد بود. سفید بالکان (به جزء تعداد معدودی که ناقل بیماری هستند) به طور کلی میزبان خود یعنی درخت یا گیاهان را نمیکشند بلکه تنها آن را ضعیف میکنند. با این وجود، اگر گیاه میزبان از پیش و خاطر بیماری، کم آبی، یا آسیب فیزیکی به تنه یا ریشه ها ضعیف شده باشد، سفیدبالکان میتوانند باعث مرگ گیاه شوند یا آن را تسریع کنند.

چرا تا به حال شهرداری و متخصصان نتوانسته اند این گونه را کامل مهار کنند؟

سازمان بوستان ها با همکاری حشره شناس چند سالی است که مشغول مهار این حشره هستند. مهار جمعیت بزرگ حشرات کار بسیار دشواری است. راه های مهار سریع مانند سمپاشی درختان تنها اثر کوتاه مدت داشته و میتواند باعث آلودگی محیط ها شهری و افزایش خطر تندرستی برای ساکنان شود. راه های دیگر از جمله تله های چسبی سرعت پایینی داشته و به طور کلی در مهار جمعیت بالای حشرات زیاد موثر نیستند ولی خطری برای محیط زیست و تندرستی انسان ها و جانوران ندارند و در بعضی موارد جزو معدود روش های در دسترس هستند.

یکی از موثرترین راه های مهار آفت ها یافتن دشمن ها طبیعی آنها است. دشمن های طبیعی شامل شکارچیانی مانند کفشدوزک (گونه های مختلفی دارد)، بال توریان (lacewings) و زنبورهای پارازیتوئید (parasitoids)، میکروب ها و ویروس ها و …. است. زنبورهای پارازیتوئید در درون بدن آفت ها تخم میگذارند و حشره نابالغ بدن میزبان را از درون میخورد و به این شکل آفت را از بین میبرد. بزرگترین دشواری برای کاربرد مهار زیست شناختی (biological control) یافتن گونه شکارچی یا پارازیتوئید مناسب برای آفت مورد نظر هست. نمیتوان از هر گونه شکارچی برای مهار آفت ها استفاده کرد. بسیاری از مواقع هیچ گونه شکارچی یا پارازیتوئید موثری برای آفت مورد نظر پیدا نمیشود و بنابراین تنها راه مهار فیزیکی (مثل تله چسبی) یا شیمیایی (حشره کش ها) است.

آیا قطع کردن درخت ها روش مناسبی برای مهار چنین آفاتی است؟

خیر. درختان توت سال ها طول میکشد تا بزرگ شوند و قطع یک درخت به خاطر آفتی که تنها چند ماه از سال مشکل ساز میشود کار بسیار غیر منطقی است. به علاوه، بسیاری از گونه های مهاجم پس از چند سال سال خسارت گسترده، ناگهان کاهش پیدا کرده و دیگر مشکل ساز نخواهند بود.

آینده وضعیت درختان توت و سفید بالک توت

هرچند که پیشبینی آینده برای سفیدبالک توت نا مشخص است، اما ممکن است پس از چند سال شاهد کاهش جمعیت این گونه باشیم. علت این کاهش ها که در مورد بسیاری از گونه های آفتِ مهاجم دیده شده بعضا مشخص نیست ولی در مواردی دیده شده که دشمنان طبیعی ساکن هر منطقه پس از چند سال وقفه میتوانند موثرتر از پیش گونه مهاجم را مهار کنند. در دیگر موارد، حشره شناس ها با سفر به زادگاه گونه های مهاجم و جستجوی دشمنان طبیعی در آن منطقه موفق شده اند دشمنان طبیعی موثرتری برای مهار آفت ها پیدا کنند و آنها را به کشوری که مشکل آفت دارند وارد کنند تا به شکل موثری آفت ها را مهار کنند. این کار البته نیازمند هزینه، برنامه ریزی، و مجوز های خاص از کشور میزبان و مقصد است.

لطفا بدون ذکر منبع از متن و عکس ها استفاده نکنید.