سال پر اندوه 1399 و آینده ی محیط زیست،
در سال پر اندوه و کسالت بار 2020 میلادی، میزان گاز کربنیک منتشره در سطح جهان 7 درصد کم تر از سال 2019 بوده است. اگر این روند حفظ شود و سالانه 7 درصد از حجم انتشار این گاز کاسته شود می توان امید داشت که اقتصاد جهان به هدفی که در کنفرانس پاریس تعیین شد دست یابد و جهان از خطر افزایش بیش از حد دما بِرَهد و این افزایش در سطح 1.5 در جه ی سانتیگراد محدود شود.
در سال 2020 میزان انتشار کربن جهان حدود 2.6 گیگا (میلیارد ) تن کاهش یافت و در مجموع به 34 گیگا تن رسید. در سال 2007 مقدار انتشار گاز کربنیک جهان 31 گیگا تن بود. یعنی اکنون و پس از کاهش ناشی از کرونا هنوز میزان تولید کربن ما 3 میلیارد تن بیش تر از سال 2007 است. این برآورد را سه مطالعه ی علمی که توسط دانشگاه های مختلف جهان ( از جمله دانشگاه ایالتی تکزاس) صورت گرفته تعیین و تایید کرده است. محدودیت های ناشی از کرونا و کاهش درآمد و فعالیت مردم در اثر آن، عامل این کاهش بوده است. بارز ترین آنها کاهش سفر هاست که همه ی ما براحتی آن را می توانیم در دور و بر خود لمس کنیم. در کشور ما از آن همه سفر به آنتالیا و استانبول که دیگر به یک مد تبدیل شده بود، از سفر نوروزی وسیع طبقه ی متوسط جامعه به دبی و مالزی و تایلند و از سفر های علمی و دانشگاهی و گردشگری به اروپا و آمریکا جز سایه ای باقی نمانده است. میزان سفر ها در غرب و شرق نیز بسیار کاهش یافته و این کاهش آن قدر شدید است که برخی کشور ها، مانند سنگاپور، تور پرواز مجازی راه انداخته اند بدین صورت که مردم در هواپیما می نشینند و همه ی تشریفات پرواز را به عمل می آورند و هواپیما هم پرواز می کند اما به جای خود بازمی گردد.
بنزین هواپیما یکی از عوامل اصلی ی گرم شدن کره زمین است. پس کاهش سفر ها نقشی قاطع در کاهش انتشار کربن داشته است. در سال 2016 حمل و نقل – شامل حمل و نقل جاده ای، ریلی، هوایی و دریایی- عامل بیش از 24 درصد از انتشار گازکربنیک جهان بود. و انتظار می رفت که رشد انتشار ناشی از این منبع در سال های بعد بسیار سریع تر از همه دیگر بخش ها باشد. اما با شیوع کورونا این میزان بشدت کاهش یافته است. کاهش سالانه یک تا دو گیگا تن ( میلیاردد تن) کربن تنها راه و بهترین راه نجات حیات موجود در کره زمین است. پس آیا بهتر است این فرایند ادامه یابد؟
از سوی دیگر میزان مرگ و میر ناشی از کرونا در سطح جهان تا کنون حدود 2.69 میلیون نفر بوده است که رقم کمی نیست. 122 میلیون نفر هم تا کنون بدان مبتلا شده اند.[i] آشوب و هراس و اضطرابی که این بیماری ایجاد کرده زندگی بشر را مختل کرده و عوارض روانی بسیاری بر جای گذاشته که آثار آن بعد ها روشن خواهد شد. مقابله با این ویروس هم هزینه های بسیاری بر اقتصاد تحمیل کرده و سبب تعطیلی صنایع و کسب و کار های بسیار شده و بخش بزرگی از مردم جهان را فقیر تر کرده است. پس ادامه آن برای بشر بسیار دردناک خواهد بود و به همین علت است که همه در جستجوی واکسن و درمان آن هستند.
سئوالی که مطرح می شود این است که آیا کره ی زمین با واکنش خود، که به صورت کرونا تجلی یافت – حتی اگر این واکنش به صورت عمدی تحریک شده باشد – به نفع بشر عمل کرده یا به نفع محیط زیست؟ کاهش انتشار کربن سبب حفظ محیط زیست می شود و به نفع ادامه ی حیات بشر بر این سیاره است اما در عین حال کرونا همچنان در حال کشتار همان بشر است. سئوال دیگری نیز پیش می آید: آیا بشر باید سعی کند که پس از مهار کرونا به وضع ماقبل کرونا بر گردد یا این کار صلاح یا حتی میسر نیست؟ فرض کنیم همین فردا کرونا کاملا از طریق تزریق واکسن مهار شود. آیا ما باید همان رویه های پیشین را دنبال کنیم؟ مثلا پرواز های هوایی را از سر گیریم؟ در آستانه ی سال نو باید پاسخی برای این پرسش ها پیدا کنیم تا راهنمای عمل و تصمیمات ما در سال های بعد باشد.
برخی، مانند طرفداران ِ اکولوژی ژرف نگر[ii] یا انقراض طلبان [iii]– که معتقدند انقراض بشر تنها راه حفظ محیط زیست جهان است- ممکن است بگویند که بله کرونا به نفع محیط زیست و گونه های جانوری و حیات وحش عمل کرده و این حق بشر است که بدین وضع گرفتار شود و وضع موجود باید ادامه یابد. اما طبیعی است که ادامه وضع موجود و تعطیلی کسب و کار ها و نیمه تعطیل بودن جهان برای اکثریت مردم جهان قابل قبول نیست. مردم می خواهند به وضع پیشین باز گردند و زندگی اجتماعی ی فعالی داشته باشند، مسافرت بروند و دور هم جمع شوند و مراسم آیینی را به جا آورند یا صرفا خوش باشند و در شادی و غم یکدیگر را همراهی کنند، و البته این حق آنهاست. اما این مساله را هم از نظر نباید دور داشت که آینده ی بشر در شرایط گرمایش زمین و افزایش حوادث آب و هوایی، مانند خشکسالی ها و سیل ها و توفند ها و تند باد ها و ریزگرد ها و گسترش بیابان ها و غیره، آینده ی روشن و درخشانی نخواهد بود. بشر که قریب دو سال است درگیر همه گیری کرونا شده نباید فراموش کند که خطر بزرگ تری در کمین او نشسته: خطر ناشی از گرم شدن اقلیم و تخریب محیط زیست که کشنده تر و ویرانگر است. نباید گمان داشت که با پایان گرفتن احتمالی کرونا زندگی دیگر بدون هر گونه مشکلی جریان خواهد یافت. اگر می گوییم کاهش 7 درصدی گاز کربنیک جو زمین و کاسته شدن 2.6 میلیارد تن از میزان انتشار کربن جهان به نفع حفظ محیط زیست است، منظور آن است که محیط زیست جهان برای مردم و گونه های جانوری و گیاهی زیست پذیر تر شده و احتمال مهار گرمای کره ی زمین بیش تر شده و این به نفع انسان است. انسان و محیط زیست را نمی توان از هم جدا کرد. هنر انسان ِ متمدن ِ امروزی می بایست آن باشد که محیط زیست و انسان را با هم آشتی دهد. بنا براین باید از آزمون کرونا درس بگیریم و آینده را بر اساس این درس بنا کنیم تا مشکل جدیدی ایجاد نشود و محیط زیست هم سالم بماند و خطری برای بشر ایجاد نکند.
اما دست یافتن به سیاست سالم محیط زیستی به معنای طراحی توسعه ی اقتصادی زیست محیطی ست. یعنی توسعه ای که محیط زیست را نابود نمی کند. همان چیزی که به توسعه پایدار معروف شده است. کرونا به ما یاد داد که می توانیم بسیاری کار ها را با هزینه ای بسیار کم تر انجام دهیم [iv] و حرکت جامعه جهانی را به سوی تکنولوژی اطلاعات بسیار تسریع کرد و این از نکات مثبت آن بود. اما مهم ترین جنبه ی مثبت ِ کرونا این بود که نقاط ضعف و بی تعادل و کانون های تزلزل ِ جامعه جهانی را با وضوح به همه نشان داد. کرونا نشان داد که جامعه جهانی تا چه حد شکننده است و ثروتمند ترین کشور جهان – ایالات متحد – را با مشکلاتی مواجه ساخت که تا پیش از آن هرگز انتظار آن نمی رفت.
واقعیت آن است که جهان هیچ گاه به دوران ماقبل کرونا بر نمی گردد و بسیاری از جنبه های زندگی او تغیییر خواهد کرد. اما برای این که این فاجعه تکرار نشود و فشار بر نظام های زیست بومی و دخالت در زیست شناسی ، خطر ها و بیم های بزرگ تری ایجاد نکند، تنها راه آن است که مسیر توسعه و میزان مصرف مان را با آهنگ و توان ِ طبیعت هماهنگ کنیم. یعنی توسعه ای پایدار و مبتنی بر حفظ محیط زیست داشته باشیم.
اما همیشه آن چه می خواهیم نمی شود و کار جهان تنها با خواست و آرزو سامان نمی گیرد. نیرو های قدرتمندی گه بر جهان حاکم اند راه بر آرزو ها بسته اند و راه خود می روند و در بسیاری موارد راه شان خلاف مصالح عموم است. یک درصد فوقانی جامعه ی جهانی گاه از بحران ها بیش تر سود می برند تا از رونق و آرامش. و گاه نابودی طبیعت بیش تر برای شان سودمند است تا توسعه پایدار . بنا بر این هماهنگ شدن ِ توسعه ی اقتصادی ما با طبیعت و محیط زیست همیشه شدنی نیست و نمی توان صرفا با اقدامات زیست محیطی بدان دست یافت بل باید برای آن تلاش های بسیاری در رشته های گوناگون انجام داد.
چارچوب کلی ی کار مشخص است. باید زغال سنگ و نفت را در زیر زمین رها کنیم و آنها را دارایی به حساب نیاوریم، باید سرمایه گذاری سنگینی در انرژی های نو انجام دهیم، خودروی شخصی را حتی المقدور کنار بگذاریم و از وسایل نقلیه ی عمومی استفاده کنیم، باید خود رو ها و قطار ها و دوچرخه ها برقی شوند، جمعیت مهار و تثبیت شود و امکان تنظیم خانواده برای همه ی مردم جهان فراهم شود، نوع تغذیه ی بشر تغییر کند و کم تر از پروتئین حیوانی استفاده شود، توزیع ثروت دگرگون شود و غیره
برای دستیابی به اهداف فوق جامعه جهانی باید به مردم کشور های فقیر کمک کند تا جمعیت خود را تثبیت و رشد آن را مهار کنند، نابرابری شدیدی را که در جهان به وجود آمده کاهش دهد و به سمت توازن پیش ببرد، عدالت را بر قرار کند تا مردم به شرکت در/ و همکاری با / برنامه ها توسعه اقتصادی پایدار ترغیب شوند زیرا بدون مشارکت مردم هیچ مشکل ِ اقتصادی یا زیست محیطی حل نخواهد شد، و با تمام وجود با جنگ و فساد مبارزه کند. در آن صورت است که می توان از پیش آمدن پاندمی های وحشتناکی مانند کورونا پیش گیری کرد و مانع بروز حوادث وخیم آب و هوایی – مانند خشک سالی و سیل – شد، و می توان از درد و رنج مردم کاست و شرایطی را فراهم کرد که همه ی مردم جهان با سنت ها و فرهنگ و زبان و مذهب و رسومات خود زندگی انسانی و مرفهی داشته باشند.
[ii] – Deep Ecology
[iii] Extinctionist
[iv][iv] قبلا اگر قرار بود کنفرانسی در کیش تشکیل شود و مثلا 200 نفر از اساتید دانشگاه در آن شرکت کنند می بایست هزینه بلیط و اقامت در هتل و خورد و خوراک ِ این 200 نفر تامین می شد و آنها دو تا سه روز از وقت خود را صرف آن می کردند. اکنون این کنفرانس به صورت وبینار بر گزار می شود که هر چند هنوز کیفیت ِ کاملا مناسبی ندارد اما منظور را برآورده می کند و هزینه را گاه به یک صدم هزینه ی قبلی کاهش می دهد. کرونا ما را به سمت ِ تکنولوژی اطلاعات هدایت کرد.