سازمان های غیر دولتی و نقش انها
کمتر حوزه ای از فعالیت های انسانی وجود دارد که در آن سازمان های غیر دولتی مانند جنبش زیست محیطی فعال باشند. در واقع می توان گفت سازمان های غیر دولتی جای خالی دولت ها و بخش تجاری را پر کرده اند. هم در کشورهای پیشرفته و هم در جوامع در حال توسعه هزاران گروه زیست محیطی تشکیل شده است. غالب سازمان های غیر دولتی (ان جی او) بر خلاف گروه های فشار خاص که منافع عده خاصی را تعقیب می کنند، گروه فشار منافع عامه اند.
لستر براون، بنیانگذار موسسه پژوهش های زیست محیطی ورلد واچ
برخی گروه های زیست محیطی محلی هستند و فعالیت آنها به موضوع خاصی محدود می شود و اندک تعدادی عضو دارند. برخی دیگر گروه های بزرگی هستند که به تمام مسایل محیط زیست می پردازند و عضوگیری و عرصه فعالیت آن جهانی است. تعداد اعضای این گروه ها از چند نفر تا چندین میلیون نفر متفاوت است. مثلا بنیاد جهانی طبیعت (WWF)[1] در سال 1985 در سطح جهان 570000 نفر عضو داشت و تا سال 1995 تعداد اعضای آن به 5.2 میلیون نفر افزایش یافت. تاثیری که این سازمان بر سیاست جهانی محیط زیست دارد از بسیاری از دولت ها بیشتر است. گروه های زیست محیطی با انتشار خبرنامه، مجله،مصاحبه مطبوعاتی، و نیز از طریق وب سایت خود و ارسال اطلاعات با پست الکترونیک، نقش بسیار مهمی در آموزش زیست محیطی بازی می کنند. آنها اگر توان خود را برای پرداختن به موضوعی خاص بسیج کنند می توانند به نیروی عظیمی تبدیل شوند.
استفاده از اینترنت برای جلب حمایت سیاسی از اقدامات زیست محیطی، ابزار جدید و با ارزشی برای بنای اقتصاد زیست محیطی به شمار می رود. هزاران ان جی او اکنون وب سایت دارند و تعداد زیادی از افراد را در صندوق پستی پست الکترونیک خود قرارداده اند و پیوسته از این طریق اطلاعات بسیاری را در مورد مسائل مهم محیط زیست انتشار می دهند. افرد علاقمند می توانند خود فهرستی از دیگر افراد تهیه کنند و اطلاعات زیست محیطی را به صدها و بلکه هزاران نفر از دوستان و وابستگان خود برسانند.
تحقیقات گروه های زیست محیطی اطلاعات لازم برای هدایت فعالان محیط زیست را فراهم می کند. موسسه ورلدواچ که در سال 1974 در واشنگتن دی سی بنیاد نهاده شد یکی از این گروه های تحقیقات جهانی محیط زیست است. موسسه منابع جهان[2] که بعد از آن تاریخ و در سال 1982، باز هم در واشنگتن دی سی، تاسیس شد و موسسه و پرتال آلمان نیز در همین زمره اند. پژوهش های این سه گروه و دیگر گروه های مشابه آنها استخوان بندی بخش بزرگی از مباحثات کنفرانس سران زمین را،که در سال 1992 در ریودو ژانیرو برگزار شد، تشکیل می داد.
لستر براون، بنیانگذار موسسه پژوهش های زیست محیطی ورلد واچ
کتاب سالانه گزارش وضعیت جهان که موسسه ورلدواچ از سال 1984 به انتشار آن همت گمارد بدین منظور طراحی شده بود که کمبود کتاب های سالانه سازمان ملل را برطرف کند. مثلا سازمان بهداشت جهانی هر ساله گزارش “وضعیت بهداشت جهان” را منتشر می کند و سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل (فائو) هر ساله “وضعیت غذا و کشاورزی جهان” را انتشار می دهد. صندوق جمعیت سازمان ملل نیز “وضعیت جمعیت جهان” را به طور سالانه منتشر می کند. اما تا همین چند سال قبل که برنامه محیط زیست سازمان ملل (یونپ) گزارش سالانه جامعی را تحت عنوان “چشم اندازمحیط زیست جهان” آغاز کرد، سازمان ملل نتوانسته بود گزارش منظمی از وضعیت محیط زیست جهان ارائه دهد. عطش اطلاعات زیست محیطی چنان شدید بود که گزارش سالانه موسسه ورلدواچ از”وضعیت جهان” پس از مدتی سالانه به بیش از 30 زبان ترجمه می شد.
موسسه منابع جهانی دست اندر کار تهیه “ارزیابی اکوسیستم هزاره” است. کاری بزرگ و جهانی که مستلزم اشتراک مساعی بسیاری است. این پروژه که موسسه مزبوربانک جهانی، یونپ و برنامه توسعه سازمان ملل (یوان دی پی) را نیز در آن درگیر کرده است در برگیرنده بلند پروازانه ترین و مفصل ترین ارزیابی است که تا کنون درباره اکوسیستم های جهانی به عمل آمده است. این طرح که نهاد های علمی برجسته جهان و صدها دانشمند با آن همکاری می کنند بدین منظور طراحی شده که درباره شرایط فعلی و احتمالا آتی نظام های زیست بومی جهان اطلاعات مشروحی فراهم کند تا در آینده بتوان آنها را بر این اساس اداره کرد.
در سر دیگر طیف گروه های زیست محیطی صلح سبز قرارداد که یک سازمان زیست محیطی است.اهدافی که صلح سبز تعقیب می کند همان اهداف موسسات پژوهشی است، با این تفاوت که موسسات مزبور می کوشند با تجزیه و تحلیل مسائل زیست محیطی و انتقال اطلاعات به هدف خود دست یابند اما صلح سبز بطور عمده بر مقابله سیاسی و دخالت در حوادثی که می تواند توجه عموم را به مسائل زیست محیطی جلب کند توجه دارد. حتی تهدید به تحریم محصولات یک شرکت نیز می تواند سیاست شرکت های بزرگ را تغییر دهد. شاید بهترین نمونه آن موردی باشد که در سال 1996 پیش آمد. شرکت شل تصمیم داشت خود را از شر دکل نفتی فرسوده ای خلاص کند و آن را در دریای شمال بیاندازد. صلح سبز در اعتراض به این تصمیم ایستگاه های پمپ بنزین شل در آلمان را تحریم کرد. شرکت شل در اثر کاهش فروش بنزین تسلیم شد و راه دیگری برای دور انداختن دکل برگزید.
در اثر رشد ارتباطات ان جی اوها توانسته اند با استفاده از وسایلی مانند دستگاه فاکس و پست الکترونیک و تلفن همراه نقش خود را در سطح بین المللی تقویت کنند. مثلا در سال 1998 نمایندگان 29 دولت ثروتمند جهان برای امضای موافقت نامه چند جانبه ای در زمینه سرمایه گذاری مذاکراتی را در پشت درهای بسته آغاز کردند. ان جی او ها ( سازمان های مردم نهاد که امروز در ایران به اختصار سمن خوانده می شوند) مبارزه وسیعی را در سطح بین المللی علیه این مذاکرات سری بر پا کردند و چنان توجه عامه مردم را برانگیختند که عملا این مذاکرات متوقف شد. نگرانی گروه هایی که علیه این مذاکرات اعتراض کردند آن بود که این توافق نامه موجب سقوط استاندارد های زیست محیطی و نیز کاهش دستمزدها خواهد شد.
در اواخر سال 1999 میلادی سازمان تجارت جهانی[3] (دبلیو- تی- او ) در شهر سیاتل جلسه ای تشکیل داد. این سازمان که در سال 1995 برای جانشینی سازمان موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت [4] (گات ) بنیادگذاری شده بود قصد داشت در این جلسه دستور کار دور جدید مذاکرات تجاری جهان – معروف به دور هزاره – را بررسی کند. با این که از عمر این سازمان چند سال بیش تر نمی گذشت به سازمانی مشهور شده بود که تنها به سود آوری کار توجه دارد و کم و بیش چنین می نمود که این سازمان به عواقب زیست محیطی و آثار اجتماعی سیاست های تجاری بی توجه است. تقریبا در تمام مواردی که بین توسعه تجارت و حفاظت از محیط زیست تعارضی وجود داشت این سازمان به نفع اولی رای داده بود.
سازمان تجاری( WTO ) زنگ خطر را برای گروه های زیست محیطی، سازمان های کارگری و بسیاری از کشورهای در حال توسعه که همگی آنها مخالفت خود را باجنبه های نادرست آزادسازی تحاری بارها آشکارا اعلام کرده بودند، به صدا در آورده بود. در گرد همایی سیاتل قریب پنج هزار نفر از نمایندگان و رهبران سیاسی بیش از 150 کشور جهان و از جمله وزرای محیط زیست و اقتصاد این کشورها شرکت جسته بودند. اما پنجاه هزار نفر از معترضین نیز آن جا بودند. آنها نافرمانی مدنی پیشه کردند، رفت و آمد را مختل کردند و مانع از تشکیل اجلاس و انجام مذاکرات شدند. گارد ملی ایالات متحد دخالت کرد، گاز اشک آور به کار برد و صدها تظاهر کننده را دستگیر کرد. چنین واکنشی تنها در تظاهرات ضد جنگ سال های اوایل دهه 70 دیده شده بود. رفت و آمد در شهر از غروب تا صبح روز بعد ممنوع شد و در مرکز شهر منطقه ای به وسعت 50 مایل مربع به عنوان منطقه تظاهرات ممنوع اعلام شد.
در نهایت این اجلاس عمدتا به علت انتقاد شدید عامه از عدم توجه کافی سازمان به محیط زیست و مسئله فقر ناکام ماند. مقامات رسمی سازمان تجارت تجهانی دچار بهت و وحشت شدند، و احتمالا دیگر آن آدم های سابق نیستند و نباید هم باشند. اگر قبل از اعتراضات سیاتل از مسائل زیست محیطی و اجتماعی بی خبر بودند اکنون دیگر باخبرند. اکنون غالب موسسات سازمان ملل، بانک جهانی و دولت های جهان پذیرفته اند ان جی او ها در این مطلب ذی نفع اند و در بسیاری موارد منافع اجتماعی را بهتر از سیاستمداران منتخب که گاه به سبب فرآیند سیاسی دچار فساد می شوند بازگو می کنند. ان جی او ها در تحلیل مسائل و نحوه مقابله با حکومت هایی که به گمان آنها پیوسته غیر مسئولانه عمل می کنند تجربه، تخصص و مهارت کسب کرده اند. اکنون دیگر با آنها نه به عنوان منتقدانی حاشیه نشین بلکه به عنوان شریک مذاکرات زیست محیطی و کسانی که در تهیه دستورالعمل گردهمایی های بین المللی نقش فعال دارند برخورد می شود.
گاه دولت یا گروهی از دولت ها در برخی از مسائل از ان جی او ها حمایت می کنند. مثلا در سال 1997 دولت تایوان اعلام کرد که قصد دارد زباله اتمی خود را در کره شمالی دفع کند. این دولت که مایل یا قادر نبود این زباله را در داخل مرزهای خود دفن کند از فقر مفرط کره شمالی سود جسته و امتیاز دفن زباله نیروگاه های اتمی خود را خریداری کرده بود. دولت کره جنوبی و فدراسیون نیرومند جنبش زیست محیطی کره[5] در مخالفت با این طرح دست در دست هم گذاشتند و در نهایت در جلوگیری از این کار موفق شدند.
در سال 1997 اتحادی از 400 سازمان غیر دولتی بسیار گوناگون کانادا به اتفاق دولت این کشور مبارزه ای را برای ممنوعیت استفاده از مین آغاز کردند. هرچند ایالات متحد مخالف این تلاش بود ، سازمان های غیر دولتی افکار عمومی را آنچنان برانگیختند که در نتیجه آن 122 دولت جهان توافق نامه ممنوعیت مین گذاری را امضا کردند. تا کنون مجالس ملی 117 کشور جهان این توافق نامه را که از اول مارس 1999 به احرا در آمد تصویب کرده اند. فن آوری های جدید ارتباطی نقش بسیار مهمی در بسیج جهان برای پشتیبانی سیاسی از این توافق نامه بازی کرد.
اشخاص منفرد نیز نقش بسیار مهمی در جنبش زیست محیطی جهان بر عهده گرفته اند. خانم راشل کارسن[6] نویسنده کتاب بهار خاموش[7] به عنوان بنیان گذار جنبش زیست محیطی نوین جهان شناخته شده است. کتاب او که به مسئله آفت کش هایی مانند د.د.ت، که حیات پرندگان را تهدید می کرد پرداخته بود در واقع خلاء ناشی از عدم توجه دولت آمریکا به این امر مهم را پر کرد.
در سطح توده ای نیز اشخاص بسیاری زندگی خود را وقف این کار کرده اند. خانم وان گاری ماآتهایی[8] که زنان کنیا را برای درخت کاری سازمان داده نمونه بسیار خوبی برای طرفداران محیط زیست سایر کشورهاست . او می خواهد جنگل های کنیا را احیا کند و سلامت محیط زیست را بدان باز گرداند. از آنجا که او همواره با فساد رهبران سیاسی مبارزه می کند بارها مورد ضرب و شتم قرار گرفته و تهدید شده است. چیکو مندس که کارگران صنعت کائوچو را که گذران زندگیشان به این درختان وابسته بود سازمان داد یکی دیگر از این نمونه ها است. این کارگران با دامداران بزرگی که قصد داشتند نواحی جنگلی را به چراگاه تبدیل کنند به مبارزه برخاستند. هر چند مندس در نهایت بهای این کار را با جان خود پرداخت و آدم کشان مزدور دامداران او رابه هلاکت رساندند اما جنبشی که او برپا کرد همچنان ادامه دارد.
ان جی او ها و اشخاص منفرد در ایجاد بسیاری از تغییرات مهم موثر بوده اند. آنها در متوقف کردن رشد نیروی اتمی، در افزایش آگاهی عموم از تغییر آب و هوا و در گنجاندن کمبود آب در دستور کار جهان نقش اساسی داشته اند. چالشی که اکنون در برابر گروه های زیست محیطی قرار دارد آن است که دستور کار خود را وسیع تر کنند تا به دیدگاه مشترکی از اقتصاد زیست محیطی دست یابند و بتوانند دست در دست یکدیگر برای تحقق آن بکوشند.
ماخذ: کتاب اقتصاد زیست محیطی، نوشته لستر براون، برگردان دکتر حمید طراوتی، سال 1381