جمعیت ، ایدز و آینده بشر
در اوایل سال 2003 جمعیتشناسان سازمان ملل اعلام كردند همهگیری بیماری ایدز امید به زندگی را برای 700 میلیون نفر از مردم منطقه شبه صحرایی قاره آفریقا از 62 سال به 46 سال كاهش داده است. برای اولین بار در دوران معاصر، روند افزایش امید به زندگی برای بخش بزرگی از بشریت معكوس شده است و این بیانگر عقبنشینی بزرگی در حركت روبه پیشرفت بشر است. آیا این رخداد اتفاقی منحصربفرد است؟ یا این روند معكوس نشانه عصر جدیدی است كه در آن ناكامی جوامع در كنترل روندهای خطرناكی مانند سقوط سفرههای آب زیرزمینی و افزایش درجه حرارت، پیشرفت بشر را از هم خواهد گسیخت و امید به زندگی را بیش از پیش كاهش خواهد داد؟
ظرف سه دهه گذشته حدود 35 كشور اروپایی و نیز ژاپن باروری خود را كاهش دادند و به ثبات جمعیت دست یافتند. در واقع پیشبینی میشود كه در بسیاری از این كشورها میزان جمعیت ظرف نیم قرن آینده تا حدودی كاهش یابد. در تمام این موارد رشد جمعیت به این علت متوقف شد كه افزایش سطح زندگی و گسترش فرصتهای موجود برای زنان میزان زاد و ولد را كاهش داد. اما اكنون پیشبینی میشود علت كاهش جمعیت در برخی از كشورها چیزی ناخوشایند باشد. بنابراین پیشبینیها در كشورهایی كه بالاترین میزان ابتلا به بیماری ایدز را دارند – مانند بوتسوانا، آفریقای جنوبی و سوازیلند – علت كاهش جمعیت در دهههای آینده افزایش مرگ و میر خواهد بود.
رشد جمعیت جهان پس از آنكه در سال 1970به بالاترین میزان خود در تاریخ یعنی 2درصد در سال رسید رفتهرفته كندتر شد تا اینكه در سال 2004 به 2/1درصد كاهش یافت. این خبر خوب است. خبر بد آن است كه بخشی از این كاهش در اثر افزایش مرگ و میر كه عمدتا ناشی از بیماری ایدز بوده حاصل شده است. مهمتر از آن شاید این باشد كه حتی با وجود كندشدن رشد جمعیت هنوز میزان جمعیت جهان بسیار بیش از ظرفیت نگهداشت نظامهای طبیعی كره زمین یعنی شیلات، جنگلها، چراگاهها، آبخوانها و زمینهای كشاورزی آن است. هنگامی كه تقاضای جمعیت روبه رشد انسانها از آستانه بازدهی پایدار یك اكوسیستم فراتر میرود، دیگر هر مقدار رشد در تعداد انسانها باعث نگرانی است. برای مثال در درازمدت تفاوتی نمیكند كه افزایش تقاضای سالانه در اثر رشد جمعیت یك درصد بیشتر از ظرفیت شیلات باشد یا ده درصد. نتیجه نهایی همان است یعنی تهیشدن شیلات از ذخایر خود و فروپاشی آن.
اكنون در برخی مناطق رشد جمعیت امنیت غذایی را به خطر انداخته است. در كشورهای در حال توسعه زمینهای كشاورزی پیوسته در میان وراث تقسیم میشود و با هر تقسیم بین نسل جدید كوچكتر میشود و سرانجام آنقدر كوچك میشود كه دیگر نمیتواند زندگی یك خانواده را تأمین كند. فشار ناشی از افزایش جمعیت ممكن است به كاهش عرضه آب منجر شود و سبب كمبود آب شود، یعنی وضعیتی كه در آن آب كافی برای آشامیدن، برای تهیه غذا و برای استحمام وجود ندارد. تداوم رشد جمعیت در كشورهای كمدرآمدی كه به كمبود منابع دچار هستند پیوسته امنیت غذایی آینده بسیاری از آنها را تهدید میكند.