اُفت سطح آب های زیر زمینی در ایران

تغییرات سطح آبخوان ها در شهر های مختلف ایران بین سال های 1369 تا 1381
برگرفته از: Motagh et al. 2008

گِردآوری: سیاوش طراوتی

این روزها خبرهای بسیاری در مورد فاجعه زیست محیطی دریاچه ارومیه می خوانیم. سد سازی بر رودخانه های تغذیه کننده این دریاچه به همراه خشکسالی های اخیر موجب شده دریاچه به حالت نیمه جان درآید تا حدی که بسیاری از کارشناسان معتقدند که  اگر تغییر خاصی در تغذیه این دریاچه پدید نیاید، مرگ آن در یکی دوسال آینده حتمی است.

دریاچه ارومیه یک نمونه مهم از تاثیر فعالیت های غیر منطقی بشر بر محیط زیست است. ایران کشوری است کم آب و به جز حدود 10% از سطح آن که بارندگی کافی برای جبران برداشت دارد (حاشیه خزر به عنوان مثال)، در دیگر مناطق آن بارندگی اندک است.بر اساس گزارش های گوناگون، سطح آب های زیر زمینی در اغلب مناطق خشک ایران سالانه از چند سانتی متر تا 1 متر (شاید هم بیش تر) افت می کند! افت سطح آب کشاورزان را وا می دارد تا هر سال چاه های خود را عمیق تر کنند بلکه بتوانند به اندازه سال قبل به آب دسترسی داشته باشند.این کار سبب کاهش کیفیت آب و تحمیل هزینه اضافی به کشاورزان می شود. به عنوان مثال، در منطقه رفسنجانِ کرمان که زیر کشت گسترده پسته بوده است، سطح آب سالانه بیش از 80 سانتی متر (0.8 متر) افت می کند ( مرتضوی و همکاران، 1389) و همین مساله باعث نشست ­­(subsidence) زمین نیز شده است. نشست زمین باعث تخریب ساختمان ها و ایجاد شکاف های عمیق در زمین نیز می گردد. به علاوه، خاک های خشک اثرات مخرب زلزله را نیز تشدید می کنند چون راحت تر از خاک مرطوب به ارتعاش در می آیند. در دشت های خراسان افت سطح آب های زیر زمینی به بیش از 1 متر رسیده است (محمد حسین جعفری، مدیر عامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی، اسفند 1392)

نمودار بالا (مهدی معتق و همکاران، 2008 میلادی) تغییرات سطح آب را در مناطق مختلف ایران نشان می دهد. همان طور که می بینید، سطح آب در همگی این مناطق رو به افت بوده است. این اُفت سطح نشان دهنده برداشت بیش از حد آب برای مصارف کشاورزی و غیر کشاورزی است. اگر به نمودار دقت کنید، می بینید که زرند کرمان بیش ترین افت سطح آب را داشته است. در این منطقه، سطح آب های زیر زمینی بین سال های 1369 و 1381 (12 سال) حدود 20 متر یعنی به طور متوسط سالانه 1.2 متر افت کرده است! گفته می شود که پر شدن دوباره آبخوان ها ممکن است چند هزار سال طول بکشد (مهدی معتق).

شاید از دید برخی، پایین رفتن سطح آبخوان ها مشکل مهمی به نظر نیاید. دراین رابطه، باید به یک سری نکات اشاره کرد:

1) اثرات منفی پایین رفتن آبخوان یک شبه نمایان نمی شود. اگر هر سال سطح آبخوان 1 متر پایین برود، در مدت 20 سال 20 متر از سطح اولیه خود افت خواهد کرد. این به این معنی است که هر یک تا دو سال، عمق چاه را باید افزایش داد بنابراین هر چند سال یک بار می بایست از پمپ های قوی تری استفاده کرد و برق بیش تری نیز مصرف کرد. اگر این روند ادامه پیدا کند، نسل های بعد می بایست آب مورد نیاز کشاورزی خود را از لایه هایی بسیار  عمیق تر از آنچه اجداد آنها مجبور بودند بیرون بکشند.

2) برداشت بیش از حد آب سبب افزایش شوری آب باقی مانده و در نتیجه افت کیفیت آن نیز می شود. آب کم کیفیت نیز کم کم موجب کاهش کیفیت محصول کشاورزی و  در نتیجه ضرر اقتصادی کشاورز و منطقه می شود.

3) افت سطح آب باعث خشک شدن چشمه ها و کم آب شدن رودخانه ها نیز می شود که این مشکل به نوع خود می تواند به محیط زیست و کشاورزی سایر نقاط نیز ضربه شدیدی وارد کند.

4) برداشت کنونی آب از بسیاری از منطقه های ایران بیش از مقدارمجاز است و در نتیجه با خارج کردن مقدار زیاد آب، زمین بالای این آبخوان ها نیز نشست می کند. این نشست زمین به ساختمان ها و تاسیسات آسیب جدی وارد می کند. به عنوان مثال، تخمین زده شده است که در منطقه رفسنجان، به ازای هر 10 متر افت آب، زمین 42 سانتی متر نشست می کند! بسیاری از ساختمان ها به علت این نشست تَرَک خورده اند و مردم محلی زلزله را عامل این ترک ها می دانند در حالی که شیوع زلزله در این منطقه نسبت به منطقه شهداد و گلباف بسیار کم تر است و در این دو منطقه آثاری از ترک در ساختمان ها دیده نمی شود (مرتضوی و همکاران، 1389).

به راستی این روند مخرب تا کی می تواند ادامه پیدا کند؟

منابع:

سید مصطفی مرتضوی، کریم سلیمانی، فرشته غفاری موفق. 1390. مدیریت منابع آب و توسعه پایدار، مطالعه موردی: دشت رفسنجان. آب و فاضلاب. شماره 2: 131-126

MOTAGH, M., WALTER, T. R., SHARIFI, M. A., FIELDING, E., SCHENK, A., ANDERSSOHN, J. AND ZSCHAU, J. 2008. Land subsidence in Iran caused by widespread water reservoir overexploitation. Geophysical Research Letters. 35(16): L16403

Iran Sinking as Groundwater Resources Disappear: http://news.nationalgeographic.com/news/2008/09/080922-iran-groundwater.html