آیا رشد جمعیت جهان در قرن حاضر به پایان می رسد؟

جمعیت جهان که در سال 1950 میلادی قریب 2.5 میلیارد نفر بود امروز به 7.45 میلیارد نفر رسیده و سه برابر شده است. آیا این جمعیت تا ابد رشد خواهد کرد؟ هر رشدی را پایانی هست آیا این رشد پایانی ندارد؟ اگر پایانی دارد آیا می توان برآورد کرد که چه زمانی رشد جمعیت جهان به اوج خود خواهد رسید و پس از آن کاهش خواهد یافت؟ آیا شرایط محیط زیست جهانی به جمعیت اجازه رشد خواهد داد؟ رابرت انگلمن[1] جمعیت شناس برجسته موسسه پزوهش های زیست محیطی ورلد واچ در مقاله ای آخرین نظرات ارائه شده در این زمینه را بررسی کرده است که با هم می خوانیم.
………………………………………..
جمعیت جهان که در سال 1950 میلادی قریب 2.5 میلیارد نفر بود امروز به 7.3 میلیارد نفر رسیده است. ( منظور زمان نوشتن مقاله یعنی اوایل سال 2015 میلادی است. م ) طبق دو پیش بینی جمعیت شناسانه که اخیرا منتشر شده جمعیت جهان تا سال 2070 میلادی همچنان به رشد خود ادامه خواهد داد و از آن پس بر حسب آن که کدام یک از پیش بینی ها دقیق تر تغییرات را پیش بینی کرده باشند یا رفته رفته نزول خواهد کرد یا این که بازهم به رشد خود تا قرن بعد ادامه خواهد داد.
در سال های بعد از جنگ جهانی دوم جمعیت جهان با سرعت نسبتا زیادی رشد کرد و نرخ رشد آن در اواخر سال های دهه 60 میلادی با 2.1 درصد در سال به اوج خود رسید . از آن سال تا کنون رشد جمعیت به تدریج آهسته تر شده اما چون پایه آن بزرگ تر شده است تعداد افرادی که هر سال به جمعیت جهان اضافه می شوند تغییر چندانی نکرده است. هر سال 80 میلیون نفر به جمعیت جهان افزوده می شود که چیزی است معادل جمعیت کنونی آلمان یا ترکیه یا مصر.

پیش بینی های به عمل آمده یکی از طرف بخش جمعیت سازمان ملل [2] ( UNPD) و دیگری از طرف موسسه بین المللی تحلیل سیستم های کاربردی (آ اس آ) [3] صورت گرفته که هر دو آنها بر سر این که جمعیت جهان تاکنون چه قدر رشد کرده است توافق دارند. اما پیش بینی آنها از آینده جمعیت نشان دهنده آن است که بر سر این موضوع بین جمعیت شناسان اختلاف وجود دارد. به نظر می رسد که “علم اجتماعی شمارش نفرات” رفته رفته وارد حوزه جدیدی می شود و دانشمندان این نکته را قبول می کنند که جهان و آینده جمعیتی آن با عدم قطعیت شدیدی روبروست. بر خلاف روال معمول رشته جمعیت شناسی، متخصصان این رشته مخالفت خود را در مقابل افکار عمومی رسما اعلام کردند. آنها اعلام کردند که بر سر آن که در آینده چند نفر از افراد بشر بر کره زمین خواهند زیست اختلاف دارند. نامه هایی که متخصصان برجسته ی هر دو طرف این پیش بینی ها به روزنامه وال استریت ژورنال و مجله ساینس فرستادند، تا حدی دلایلی را که در پشت این اختلاف اعداد وجود دارد روشن کرد.

جمعیت شناسان سازمان ملل ،با همکاری همکارانشان در دانشگاه ایالتی واشنگتن، در سال 2014 برای اولین بار روش شناسی (متدولوژی) برآورد مبتنی بر احتمالات را به کار برده اند. در این روش شناسی، رفتار گذشته جمعیت و عقیده متخصصان درباره آینده آن برای تعیین کمیت احتمالاتی که ممکن است در زمینه های مختلف جمعیتی روی دهد به کار می رود. بر اساس این روش آنها در سپتامبر سال 2014 میلادی مدعی شدند که به احتمال 80 درصد جمعیت جهان که در آن سال 7.3 میلیارد بود تا سال 2010 میلادی به 10.9 میلیارد نفر خواهد رسید (با سطح تحمل حدود 1.3 میلیارد نفر). آنها عقیده به این که جمعیت جهان به احتمال بسیار زیاد با 9 میلیارد نفر در سال 2050 به ثبات خواهد رسید را – عقیده ای که در روزنامه های خبری و افکار عمومی وسیعا مورد توجه بود- به چالش کشیدند. جمعیت شناسان سازمان ملل اعلام کردند که پیش بینی آنها برای آینده جمعیت آن است که جمعیت همچنان به رشد خود ادامه خواهد داد و حتی تا قرن 22 نیز این رشد ادامه خواهد داشت.

اما جمعیت شناسان موسسه آ اس آ که در لاگسنبرگ اتریش واقع است اعلام کردند که با این تحلیل مخالفند. آنها سالیان سال روش مبتنی بر احتمالات را به کار برده بودند و در اکتبر سال 2014 جدیدترین پیش بینی های جمعیتی خود را منتشر کردند. به پیش بینی آنها جمعیت جهان تا حدود سال 2070 میلادی به اوج خود یعنی 9.4 میلیارد نفر خواهد رسید و سپس به تدریج کاهش می یابد و تا پایان قرن به 8.9 میلیارد نفر می رسد.
چه چیزی اختلاف بین این دو گروه برجسته پیش بینی کنندگان جمعیت را توجیه می کند؟ در یک کلمه باید گفت اختلاف فرضیه ها که عمدتا حول محور دو موضوع می چرخد. یکی آفریقا یکی آینده آموزش. حرف جمعیت شناسان سازمان ملل آن است که بررسی های اخیر نشان داده که نرخ باروری انسانی ( که از نظر جمعیت شناختی عبارت است از متوسط تعداد فرزندانی که یک زن در طول دوره حیات خود به دنیا می آورد) در تعدادی از کشورها، برخلاف آنچه در پیش بینی های قبلی فرض می شد، در حال سقوط نیست.غالب این کشورها در آفریقا هستند و یو ان پی دی برآوردهای اولیه خود از جمعیت این قاره را به مقدار زیاد افزایش داد. پیش بینی های جدید مبتنی بر روش احتمالات می گوید که به احتمال 80 درصد جمعیت آفریقا از 1.2 میلیارد نفر کنونی خود تا سال 2100 به چیزی بین 3.5 تا 5.5 میلیارد و به احتمال بسیار قوی به 4.2 میلیارد افزایش خواهد یافت. آنگاه که این اعداد سازمان ملل منتشر شد این چشم انداز که جمعیت کشور آفریقا ظرف قرن حاضر سه برابر یا بیش تر شود، توجه قابل ملاحظه ای را در رسانه های خبری به خود جلب کرد.
جمعیت شناسان موسسه آ اس آ برعکس توجه خود را نه بر روندهای اخیر باروری بلکه بر روندهای آموزشی متمرکز کردند. در همه نقاط جهان از جمله در آفریقا نسبت افراد جوانی که در مدارس ثبت نام می کنند عموما رو به افزایش است. تحلیل گران جمعیت شناس آ اس آ نرخ های روبه افزایش ثبت نام در مدارس را – که بالاترین سطح متوسط ثبت نام در مدارس تا کنون است – جمع آوری کردند و استدلال کردند که این نرخ ها به احتمال زیاد هم چنان افزایش خواهد یافت. جمعیت شناسان موسسه منطقشان این بود که افزایش حتی اندک حضور در مراکز آموزشی سبب کاهش باروری خواهد شد بنابراین نرخ باروری – حتی در کشورهایی که نرخ باروری آنها بالاست- احتمالا بیش از آنچه که خود روند های باروری نشان می دهند پایین خواهد افتاد. این تمرکز بر روی دو موضوع مختلف موجب شد که پیش بینی های بسیار متفاوتی به خصوص در زمینه جمعیت آفریقا صورت گیرد و جمعیت شناسان اتریشی پیش بینی کردند که جمعیت آفریقا تا سال 2100 میلادی به 2.6 میلیارد نفر خواهد رسید.
اختلاف برآورد های دو گروه در باره آینده جمعیت سایر نقاط جهان چندان زیاد نیست زیرا در دهه های اخیر نرخ باروری در کلیه این مناطق بطور قابل ملاحظه ای کاهش یافته است و سطح آموزش نیز در این کشور ها بطور متوسط بالاست، بنا بر این در این زمینه که جمعیت این کشور ها به کدام سو خواهد رفت اختلاف نظر چندانی وجود ندارد. این نکته در برآورد های هر دو گروه از جمعیت آسیا ، که بیش از نیمی از جمعیت جهان را در خود جای داده است، کاملا مشهود است. هر دو گروه جمعیت شناسان پیش بینی می کنند که جمعیت آسیا در سال های دهه پنجاه میلادی به اوج خود خواهد رسید و پس از آن بتدریج کاهش می یابد.

برآورد متوسط، یا بهترین برآورد، هر دو گروه در باره جمعیت مناطق اصلی جهان و آفریقا به شرح آتی است. برای آسیا، بخش جمعیت سازمان ملل پیش بینی می کند که جمعیت آن تا سال 2100 میلادی به 4.7 میلیارد نفر افزایش یابد حال آن که پیش بینی گروه آ اس آ 4.4 میلیارد نفر است. برای اروپا، سازمان ملل 639 میلیون نفر و موسسه آ اس آ 732 میلیون نفر را پیش بینی می کنند. برای آمریکای شمالی، سازمان ملل 513 و آ اس آ 520 میلیون نفر و برای آمریکای جنوبی و جزایر کارائیب سازمان ملل 736 و آ اس آ 684 میلیون نفر را برای سال 2100 میلادی پیش بینی می کنند.

دو سازمان جمعیتی دیگر یعنی اداره آمار ایالات متحد و پاپیولیشن رفرنس بورو[4] ( دفتر مرجع جمعیت) نیز جمعیت جهان را پیش بینی می کنند هر چند برآورد های آنها تنها تا سال 2050 میلادی را در بر می گیرد. برخی از جمعیت شناسان معتقدند که عدم اطمینان ما از روند های جمعیتی و شرایط موثر بر آنها بیش تر از آن است که بتوان در باره بیش از سه یا جهار دهه آینده برآوردی ارائه داد. با وجود این حتی اگر پیش بینی های این چهار گروه را برای سال 2050 میلادی تنظیم و با هم مقایسه کنیم باز می بینیم که در بهترین حدس جمعیت شناسان از آینده جمعیت جهان، حتی بر سر برآورد جمعیت 35 سال دیگر یعنی سال 2050 میلادی، اختلاف نظر ملایمی وجود دارد که دامنه آن از 9.1 میلیارد نفر ( پیش بینی موسسه آ اس آ) تا 9.7 میلیارد نفر ( برآورد دفتر مرجع جمعیت) کشیده شده است. تفاوت بین “بهترین حدس ” های این دو ارگان برای جمعیت میانه قرن حاضر 540 میلیون نفر است که بسیار بیش تر از جمعیت کنونی ایالات متحد (323 میلیون نفر) است.
اخیرا دو دانشمند محیط زیست استرالیا برآورد پنجمی از آینده جمعیت جهان ارائه کرده اند که کاملا متفاوت است. معمولا پیش زمینه برآوردهای جمعیت شناسان گوناگون مقداری از نظر نرخ باروری و یا نرخ مهاجرت با هم تفاوت دارد اما همه آنها بر این فرضند که کاهش نرخ مرگ و میر تداوم خواهد داشت. منطق این برآورد ها آن است که با توجه به روند تاریخی دراز مدت افزایش امید به زندگی برای گونه انسان بطور کلی و تقریبا در همه کشور ها، هیچ راهی برای ارزیابی احتمال افزایش مرگ و میر وجود ندارد. دانشمندان استرالیایی کوری برادشاو[5] ، و بری بروک [6] این الگوی درازمدت را به چالش کشیدند. آنها برآوردهای جمعیتی خود را بر اساس آمار بخش جمعیت سازمان ملل بنا نهادند اما این احتمال را نیز وارد کردند که ممکن است بشریت در اثر تغییر آب و هوا و یا فجایع جمعیتی مستقیمی مانند همه گیری های جهانی و جنگ، با مرگ تعداد زیادی از کودکان روبرو شود. در افراطی ترین سناریوی آنها شش میلیارد نفر در سال های اوایل دهه 40 میلادی خواهند مرد. ابن دو دانشمند با قراردادن این فرضیه به عنوان ستون فقرات پیش بینی های خود و با در نظر گرفتن روند های باروری استاندارد سناریوهای متوسط، پیش بینی کردند که جمعیت جهان هیچ گاه به جمعیت سال 2014 نخواهد رسید و به جای آن جمعیت در سال 2100 حدود 5 میلیارد نفر خواهد بود.

حتی اگر برآوردهای این دانشمندان استرالیایی را که رشته شان جمعیت شناسی نیست و فقط یک بار درگیر تحلیل جمعیت شده اند، کنار بگذاریم بازهم اختلافات قابل ملاحظه ای که در میان برآوردهای جمعیت شناسان وجود دارد نکته مهمی را درباره جمعیت و آینده بشر به ما می گوید. آن نکته این است که بر خلاف نظر عمومی مبنی بر این که جمعیت شناسان می توانند به طور قاطعانه آینده جمعیت را پیش بینی کنند، هیچ کس نمی داند رشد جمعیت کی متوقف خواهد شد و با چه مقدار به اوج خود خواهد رسید. نکته ضمنی دیگری که این برآوردها به ما می گوید آن است که آینده رشد جمعیت به تصمیماتی که ما امروز می گیریم پاسخ می دهد. این تصمیمات ممکن است عبارت باشد از حمایت از کاهش بروز باداری های نا خواسته ( که اکنون 40 درصد بار داری های سراسر جهان را تشکیل می دهد) به جای تصمیماتی که سبب می شوند شرایط محیط زیستی و اجتماعی چنان وخیم شود که نرخ مرگ و میر روند کاهش تاریخی خود را معکوس کند.

[1] – Robert Engelman

[2] – United Nations Population Division (UNPD)

[3] – International Institute for Applied Systems Analysis (ASA)

[4] – Population Reference Bureau (PRB)

[5] – Corey J.A Bradshaw

[6]- Barry W. Brook