آبان، ماه بزرگداشت آب و آناهیتا،الهه آب ها، در ایران باستان

ایرانیان از هزاران سال پیش جشن های زیادی را در طی سال برای ستایش و بزرگداشت طبیعت برگزار می کردند. این جشن ها و بخصوص جشن هایی که ماهانه برگزار می شد همچنین به منظور سپاسگزاری از خداوند و قدرشناسی نعمت های بی شمارش بود .

اوستا کتاب مقدس ایرانیان باستان را می توان سمفونی بزرگداشت طبیعت نامید زیرا که سراسر آن ستایش و گرامیداشت جزء به جزء طبیعت است. از باران و ابر و رود و چشمه گرفته تا آتش و باد و خاک و آفتاب و ستاره و از سوی دیگر پرندگان، حیوانات سودمند ، دشت ها ، مراتع سرسبز و کوه ها و گیاهان همه و همه ، بارها و بارها مورد ستایش قرار می گیرند و با احترام بسیار از آنها یاد می شود. به باور نیاکان فرزانه ما ، جهان از چهار گوهر ( عنصریا آخشیج ) تشکیل شده بود که عبارت بودند از : آتش (انرژی) – هوا (باد) – آب و خاک.

این چهار گوهر پاک و مقدس بود ند و سنگ بنای عالم هستی بشمار می رفتند . این چهار گوهر زنده بودند ، شخصیت داشتند و هر کدام از آنها فرشته موکل و یا ایزد نگهبان خود را داشت . آلودن ، آزردن ، توهین کردن و صدمه زدن به آنها گناهی بس بزرگ به شمار می آمد . فرشتگان موکل بر آتش و هوا ، مذکر(مرد) و فرشتگان موکل بر آب و زمین ، مونث(زن) بودند . فرشته موکل آبها دوشیزه آناهیتا بود. آناهیتا یکی از زیباترین نام های ایرانی است و کوتاه شده آن همان ناهید است ومعنای آن بی عیب و پاک می باشد. کلمه آهو به معنی عیب و نقص با آناهیتا هم ریشه است. آ در ابتدای کلمه آناهیتا معنی نفی عیب و نقص را می دهد.

سردیس آناهیتا و دست چپ او – تاریخ ساخت حدود 400قبل از میلاد – بریتیش میوزیوم

نام کامل این الهه در اوستا اردوی-سور-آناهیتا Aredvi Sura Anahita است به معنی ، رود نیرومند پاک .
آن بخش از اوستا که به توصیف این الهه و شکر گزاری و ستایش او اختصاص یافته، آبان یشت نام دارد که از قدیمی ترین و زیبا ترین قسمت های اوستا می باشد .
در این یشت، آناهیتا بسان دوشیزه ای جوان، زیبا، بلند بالا با بازوان سفید و اندامی برازنده با کمری باریک که کمربندی تنگ بر میان بسته، تصویر شده است. او طوقی زرین بر گردن، گوشواره هایی چهار گوش در گوش ، تاجی هشت گوش با صد ستاره بر سر، کفش هایی درخشان در پا و بالا پوشی زرین از پوست گرانبها بر دوش دارد.
نیاکان گرانقدر ما،هشتمین ماه سال را نیز به افتخار این ایزد بانو و برای بزرگداشت جایگاه آب و آبادانی ، آبان نامیده بودند و هر ساله در دهمین روز این ماه که آبان نام داشت جشن بزرگی را برای گرامیداشت آبها بر پا می کردند.

تاجگذاری نرسه پادشاه ساسانی و گرفتن حلقه قدرت از آناهیتا – نقش رستم
تاج بخشی آناهیتا ایزدبانوی آبها به پادشاهان

واژه آب که جمع آن آبان است در زبان اوستایی و پهلوی آپ – در سانسکریت آپه و در فارسی هخامنشی آپی می باشد.
در باور ایرانیان هر جا آب بود آناهیتا در آنجا حضور داشت . از یک کاسه آب گرفته تا قطره های باران، شبنم، تگرگ، کاریزها، چشمه ها، جویبارها، رودها ، دریاچه ها و اقیانوس ها همه و همه قلمرو این فرشته بزرگ ایرانی بود. آناهیتا روح نگهبان آبها و همچون خود آنها مظهر پاکی و تقدس بود.
برای ایرانیان هر منبع آبی یک معجزه الهی بود و به همین دلیل در کنار بسیاری از چشمه ها ، رودها و در یاچه ها ، پرستشگاه و معبدی بنا می کردند و به نماز و نیایش خداوند می ایستادند.
در بند 23 آبان یشت آمده است:
“برکرانه هر یک از این دریاچه ها و رودها، یک کاخ خوش ساخت با یکصد پنجره درخشان و یک هزار ستون خوش تراش، برای آناهیتا بر پا شده است. کاخی بزرگ که بر روی هزار پایه قرار گرفته است.”
سنت رایج ایرانیان این بود که در کنار دریاچه ها و رودها و چشمه ها ، معابد و آتشکده ها ی خود را بر پا می کردند. مقدس ترین آتشکده های ایرانیان در میان و یا در کنار دریاچه ها بوده اند مثل آتشکده آذر گشنسب که بر کنار دریاچه شگفت آوری به عمق 120 متر ، بنا شده و یا معبد با شکوه کوه خواجه که در میانه دریاچه اسطوره ای هامون قرار دارد . در سراسر آبان یشت سمفونی بزرگداشت آناهیتا و آبهای زمین، همچون زمزمه جادویی یک رودخانه ، در نهایت زیبایی بگوش می رسد.

آناهیتا، ایزد بانوی نگهبان آبها، در کنار همه آبها حضور داشت: هیچکس به خود اجازه نمی داد آبها را بیازارد ، آلوده کند ، رودها و چشمه ها و دریاچه ها را خراب کند ، منحرف کند و بخشکاند . آبها نگاهبان قدرتمندی داشتند که آنها را مجازات می کرد . رفتار ایرانیان با منابع آبی اشان به گونه ای بود که حتی یونانیان که دشمن ایرانیان بودند، این گونه گواهی داده اند :
“ایرانیان در میان رود ادرار نمی کنند ، در آن تف نمی اندازند و دست نمی شویند و همچنین اجازه نمی دهند که دیگری آب را به کثافت آلوده کند. آنها احترام بسیاری برای آب قائل هستند.”
(هرودوت)
استرابون نیز می نویسد:
ایرانیان در آب جاری استحمام نمی کنند، در آن لاشه و مردار نمی اندازند و آنچه ناپاک است در آب نمی ریزند.
از دعاهایی که نیاکان ما در کنار آبها می خواندند این است:
به سرچشمه آبها درود می فرستیم ، به کوه هایی که از بالای آنها آب جاری می شود درود می فرستیم. برگذرگاه های آب درود می فرستیم. به دریا و دریاچه ها و برکه ها درود می فرستیم.
یسنا8 بند1و2
در جشن آبانگان ، ایرانیان به کنار دریاچه ها و رودخانه ها می رفتند و برای برکت و فراوانی آبها دعا می کردند. و همزمان گلاب و شیر و آب تقدیس شده را در میان آبهای جاری می ریختند . یکی دیگر از دعاهای ایرانیان این بود :
آب از آن بداندیش مباد
آب از آن بد گفتار مباد
آب از آن بدکردار مباد
آب از آن بی دین- دوست آزار- مغ (پیشوای دینی) آزار- همسایه آزار و خانواده آزار مباد.
یسنا بند 65

مراسم جشن آبانگان
لازم به تذکر است که کلمه جشن که ما امروز به معنی مراسم شادی مثل جشن عروسی و جشن تولد به کار می بریم در اصل به معنای عبادت و مراسم عبادی بوده است. منتهی چون مراسم عبادی ایرانیان همیشه همراه با شادمانی و موسیقی و سرود و پایکوبی بوده است، این معنی امروز برجای مانده و بخش عبادت و نیایش آن فراموش شده است. کلمه جشن از ریشه یَز آمده بعد تبدیل به یَزِشن و سپس تبدیل به جشن گشته است. کلمه جشن با ایزد – یزدان- یزد- یشت – یشتن و یسنا هم ریشه است و همان طور که گفته شد معنی آن عبادت کردن، پرستیدن و ستایش کردن است. یسنا که نام قسمتی از اوستاست، امروزه نام زیبایی است که بر دختران می گذارند.

جشن آبانگان مراسم آیینی برای طلب باران و زیاد شدن آبها و همچنین نیایش آناهیتا، الهه آبهاست. در این جشن رنگ آبی ، رنگ لباس شرکت کنندگان ، محیط برگزار ی و همچنین سفره ای است که انداخته می شود.

سفره آبانگان: این سفره را برروی میز با تزیینات آبی و سفید که نمایانگر رنگ آبهاست می اندازند و شامل اجزای زیر است:
1- سفره با تزیینات آبی – گلهای آبی و سفید و بنفش و گل مخصوص ایزد بانو گل نیلوفر
2- ائینه و شمعدان با شمع های آبی یا سفید
3- استفاده از مروارید و انواع صدف ها در سفره برای تزیین
4- ظرف آب با سکه و آویشن در آب و گل روی آب و یا شمع روی آب
5- تنگ ماهی
6- کتاب مقدس
7- برکات فصل شامل میوه ها و دانه های خوراکی
8- کلوچه
9- گلاب
10- شیر

سفره آبانگان

پس از خواندن سرودهایی در ستایش آب و آناهیتا، شرکت کنندگان به شادی و پایکوبی می پردازند و از طعام ها و خوراکی های سفره می خورند و از گلاب و شیر اندکی چشیده و در ظرف آب و یا ابهای روان می ریزند.
ایرانیان باستان در این روز به کنار رودها و برکه ها و دریاچه ها می رفتند، بخش هایی از اوستا را می خواندند و در خواست برکت و افزایش آبهای زمین را می کردند و به نشانه احترام و ستایش و سپاسگزاری، آب پاک ، گلاب و شیر را در آبهای روان می ریختند. چند سال پیش در کرمانشاه گروهی از طرفداران محیط زیست برای ارج نهادن به رودخانه ها و به عنوان اعتراض به سد بستن ، منحرف کردن ، خشکاندن و آلوده کردن آبها در کنار رود ها جمع شده و گلاب در آب ریختند و ایکاش این سنت در سراسر ایران فراگير شود .

دوشیزه آناهیتا الهه ایرانی آبها

سروده ای برای آناهیتا

ای ایزد بانوی بزرگ و ای آناهیتای پاک ترا می ستائیم
ترا می ستائیم که سرور و دارنده همه آب هایی
دریاچه ها و اقیانوس ها از آن توست
چشمه ها، کاریزها و رودها از آن توست.
ای ایزد بانو برخیز.  برخیز و به سرزمین تشنه و خشکیده ات بنگر

به دریاچه ها و تالاب های مرده ات و به رودخانه و چشمه های نابود شده ات نگاه کن

ببین که چگونه اهریمن و دیو خشکسالی در سرزمین اهورائی ما میدان داری می کند.

ببین که دریاچه هامون (کیانسه) اسطوره ای ما را با معابد پر شکوه برفراز کوه خواجه اش چگونه در شرق خشکانده اند، هامونی که قرار بود منجیان ایران از دامانش برخیزند.
ببین که دریاچه خوارزمت (آرال) در شمال چگونه به نمکزاری اهریمنی تبدیل شده و آخرین قطره هایش زیر تابش بی رحمانه خورشید ، چگونه پیوسته به سرابی تلخ تبدیل می شود . ببین که در جنوب ، دریاچه های پارس را خشکانده اند و در غرب از ارومیه (چیچست) چیز زیادی باقی نمانده است.
ببین که چگونه آزمندی، خود خواهی، ناسپاسی و بی مهری و بی رحمی به طبیعت سراسر وجود آدم ها را فراگرفته است.
ای آناهیتای بزرگ و ای الهه برکت بخش و ای نگاهبان آبها ، بر ما بباران
آبهای پاکت را در کاریزها، نهرها، چشمه ها و رودها جاری کن و دریاچه هایمان را دوباره لبریز از آب گردان.
ای ایزد بانو برکت و آبادانی را دوباره به این سرزمین اهورائی بازگردان .
به تمام آبهای روی زمین درود می فرستیم- به تمام گیاهان، جنگل ها ، مراتع و بیشه ها درود می فرستیم. به تمام جانداران و آفریدگان خدای بزرگ درود می فرستیم و آنها را ستایش می کنیم. به روان پاک نیاکان نیک و درست کردار مان درود می فرستیم.
به آنها که این سرزمین گرانبهای اهورایی را با تمام برکت هایش برایمان به یادگار گذاشتند. به آنها که اندیشه نیک ، گفتار نیک و کردار نیک، باورشان بود و به آنها که هرگز چون ما ناسپاس نبودند و قدر برکت ها و نعمت های خداوندی را می شناختند ، درود می فرستیم .
ای ایزد بانو برکت و آبادانی را دوباره به این سرزمین اهورائی بازگردان .

آمین

نوشته دکتر فرزانه بهار