خلیج فارس در عصر یخبندان

نوشته دکتر فرزانه بهار

ما در دوران چهارم زمین شناسی ( Quaternary ) به سر می بریم. این دوران از حدود 2/5 میلیون سال پیش شروع شده و تا زمان حال ادامه دارد. دوران چهارم به دو بخش تقسیم می شود.
1- پلئیستوسن (Pleistocene )
2- هولوسن ( Holocene )

دوره هولوسن که در اصل یک دوره بین یخبندان محسوب می شود حدود 10-12 هزار سال پیش آغاز شده و تا کنون ادامه دارد.

دوران چهارم کره زمین درچند نوبت شاهد عصر یخبندان و و بین یخبندان بوده است. عصر یخبندان یعنی دورانی که دمای جو و سطح کره زمین کاهش می یابد، یخچال ها و لایه یخ بسته قطب ها به سمت خط استوا پیشرفت می کنند و یخ ها و یخچال های واقع در ارتفاعات نیز گسترش می یابند. هم زمان سطح آب های آزاد اقیانوس نیز پایین می آید.
عصر بین یخبندان یعنی دورانی که پس از یخبندان ، آب و هوای کره زمین گرم می شود، یخ ها و یخچال ها شروع به آب شدن می کنند و سطح آب های آزاد اقیانوس نیز برعکس مرحله قبل، بالا و بالاتر می آید. گاهی این اختلاف ارتفاع آب های آزاد به 120 متر یا بیش تر می رسد ، چیزی که در آخرین یخبندان کره زمین اتفاق افتاد.

عصر یخبندان و بین یخبندان همیشه همراه است با تغییرات جغرافیایی فاحش در قاره ها. مثلا جائی که در دوران یخبندان و هم زمان با پایین بودن سطح آب های آزاد خشکی بوده و مردمی با تمدنی خاص در آن ساکن بوده اند، در عصربین یخبندان و بالا آمدن سطح آب های آزاد به زیر آب می رود و آن مردم و تمدن یا نابود می شوندو یا مجبوربه مهاجرت به مناطق دیگر می گردند. این مساله جابجائی ها و مهاجرت های بزرگی را در تاریخ نژاد بشری بوجود آورده است. آخرین یخبندان دوران چهارم که می تواند در حافظه جمعی انسان های دوران سنگ باقی مانده باشد یخ بندانی است که از 110.000 سال پیش شروع شد و حدود 10-12 هزار سال قبل پایان یافت . اوج سرمای آخرین یخبندان طبق برآوردها حدود 22000 سال قبل بوده است. با پایان یافتن آخرین یخبندان کره زمین، یخ ها و یخچال ها شروع به آب شدن کردند و سطح آب اقیانوس ها به میزان 120 متر بالا آمد. نمودار زیر میزان بالا آمدن آب اقیانوس ها را در این دوران نشان می دهد.

این اختلاف عظیم در سطح آب آب های آزاد منجر به تغییرات جغرافیایی بزرگی در کره زمین می گردد که یک مورد آن در جنوب ایران و خلیج فارس اتفاق افتاده است. خلیج فارس که 1000 کیلومتر طول و 200-350 کیلومتر عرض دارد، در تنگه هرمز عرض آن فقط 60 کیلومتر می باشد . تنگه هرمز در دوران یخبندان یک سد طبیعی در برابر اقیانوس هند بود و مانع پیشروی آب های آزاد اقیانوس به داخل بستر خلیج فارس می شد. خلیج فارس یکی از کم عمق ترین دریاهای جهان است به طوری که عمق متوسط آن فقط حدود 35 متر می باشد.

در دوران آخرین یخبندان که سطح آب اقیانوس ها 120 متر پایین تر از امروز بود، خلیج فارس سرزمینی خوش آب و هوا و حاصلخیز بود که همچون زبر جد گران بهایی در میان بیایان های سوزان و بی آب و علف اطراف می درخشید. در بستر خلیج فارس یا در واقع در این دشت سرسبز و پر برکت علاوه براین که رودخانه عظیم اروند رود ( مجموعه سه رودخانه کارون، دجله و فرات) جریان داشت حداقل دو دریاچه بزرگ آب شیرین ، چشمه های متعدد آب و جنگل های حرا نیز وجود داشتند. این رودخانه عظیم سراسر بستر خلیج فارس امروزین را می پیمود و در محل تنگه هرمز به اقیانوس هند می ریخت. این دشت همچون بهشتی سرسبز، پناهگاه مردمانی بود که از سرمای یخبندان و از بیابان های خشک و بی آب و علف اطراف به آنجا پناه آورده بودند و تمدن درخشان و با شکوهی را در کنار این رودخانه عظیم بنا نهاده بودند. این مردمان باورها و اسطوره هایی داشتند که بعد ها بعد از مهاجرت به اطراف ، وارد باورهای ساکنان میان رودان شد.

این انسان ها از پیش از صد هزار سال در بستر خلیج فارس و در کنار اروند رود به زندگی خود ادامه داده بودند تا این که هشت هزار سال قبل اتفاق غریبی افتاد. آب اقیانوس که از 12 هزار سال پیش شروع به بالا آمدن کرده بود آن قدر بالا آمد و بالا آمد (120 متر ) تا سد طبیعی تنگه هرمز را که سالیان سال در برابر پیشروی آب های آزاد مقاومت کرده بود شکست و به داخل این دشت پر بار حاصلخیز سرازیر شد .

در شکستن این سد و هجوم آب های وحشی اقیانوس شاید عوامل طبیعی دیگری بطور همزمان کمک کرده اند مثل زمین لرزه ، آتشفشان، تسونامی، ریزش باران های تند به مدت طولانی و امواج گرمای شدید و ناگهانی که موجب آب شدن ناگهانی برف ها و یخچال های کوهستان ها شده اند. در این هجوم ناگهانی و عظیم آب از تنگه هرمز به داخل دشت خلیج فارس، آبشارهای بزرگی به وجود آمدند و صحنه های عجیبی از عظمت و دهشت خلق شد. در طی این هجوم آب که بعضی طول مدت آن را 200 سال می دانند، همه چیز در زیر آب های اقیانوس مدفون شد و این دشت بارور و زمردین تبدیل به چیزی شد که امروز هست ; یعنی خلیج فارس.

این فاجعه طبیعی و زیست محیطی که در سرزمین ایران در حدود 8000 سال قبل اتفاق افتاد آن قدر بزرگ و تاثیر گذار بود که وارد حافظه تاریخی و جمعی مردمی شد که توانستند فرارو مهاجرت کنند و در سرزمین های اطراف، سکونت گاه ها و تمدن های جدیدی را بنیاد نهند. این واقعه در باورها و اسطوره های تمدن های بعدی مثل بابل و سومر و سپس کتاب عهد عتیق وارد شد و جاودانه گشت.

منابع:

کانون پژوهش های ایران باستان CAIS
و مقاله دکتر جفری رز باستان شناس

Dr Jeffrey Rose
Archeologist and Research Fellow at the University of Birmingham